A corrupción xeralizada do rexime, o papel xogado polas mulleres e a desaparición das guerrillas son algunhas das cuestións que documenta o investigador e mestre Xosé Álvarez Castro (Pontevedra, 1953) en Os anos do silencio. Represión e resistencia na provincia de Pontevedra (1936-1951), ampliación e continuación de Pontevedra nos anos do medo: Golpe militar e represión (1936-1939), título de 2013 do que Edicións Xerais sacou dúas edicións. O rigor volve marcar o traballo de Álvarez Castro, convertido hai tempo nun referente ineludible á hora de tratar a memoria histórica de Pontevedra.
Ao medo seguiulle o silencio?
Ana Cabana é a que se referiu aos anos da posguerra como os anos do silencio. Sempre coincidín con ela niso. O medo converteuse en silencio. Non se podía falar, non se podía criticar nada... Se o facías, sabías ben o que se che viña enriba.
Ese silencio, en boa medida, mantívose ata a actualidade.
Eu diría que na actualidade incluso se reforzou. Pasamos unha etapa, nos anos 80 e 90, na que penso que había menos medo a falar de determinadas cousas ou a publicar determinadas cousas.
Por que cre que sucede? Porque aumentou a polarización política, porque calou aquilo de que é mellor non falar do que aconteceu...?
Non, pola situación xeral. As diferentes crises, a guerra en Europa, a confrontación política... Dáme a sensación de que isto levou á xente a pensarse moito o de falar.
Os dous bloques fundamentais nos que estrutura o libro son os da represión e a resistencia.
Exactamente.
E que foi o que constatou neste novo traballo?
Unha das cousas que máis me sorprendeu segundo ía investigando foi a existencia da corrupción e das tramas mafiosas organizadas arredor dos represores, en concreto arredor da Falanxe. Chega a tal punto que o mesmo rexime purga á Falanxe pontevedresa e destitúe ao xefe provincial, Manolo Castro Pena, que estaba rodeado dun grupo de persoas que extorsionaba á xente e que chega a secuestrar persoas esixindo un rescate. É algo incrible. Eu diría que é unha das achegas máis novidosas do libro.
O que define o franquismo é a violencia política e a corrupción. En Pontevedra isto último chega a tal punto que o propio rexime se ve obrigado a purgar a Falanxe.
Chega a afirmar que a corrupción é, xunto á violencia política, o que marca este periodo.
Así é. Eu creo que o que define ao rexime franquista é a violencia política e a corrupción. E é algo que se prolonga durante toda a ditadura. Despois, outro tema interesante que aparece no libro é o da represión económica. Porque é un asunto especialmente difícil de estudar e documentar. Sobre todo cos actuais impedimentos cos que temos que loitar para acceder aos arquivos por culpa destas leis como a da protección de datos, que deberían servir para protexer a persoas vivas, pero que se empregan para outras cousas. Aí está o tema do estraperlo, por exemplo. Non se trata só das doazóns forzosas, das multas, das incautacións de bens... Eu formo parte dos investigadores que defendemos que o mesmo sistema económico, o racionamento e a fame, se utiliza como un sistema de represión. Por un lado, premia os afectos, co tema dos cupos, que leva a algúns a facerse millonarios co estraperlo, e castiga os desafectos. Cando falo do estraperlo non me refiro aquí ao da pobre muller que ten o home preso e vai con arroz metido no suxeitador á montaña e baixa fariña. Ese é estraperlo de supervivencia. Non ten que ver co pelotazo que fixo a algúns ricos no mercado negro.
O papel da muller é precisamente analizado no libro nun capítulo específico.
Porque é fundamental. Tanto neste asunto, o da supervivencia económica do fogar, como á hora de tratar a represión ou a resistencia. No libro aparece o caso das obreiras dunha fábrica de conservas que foron denunciadas e foron presas por cantos contra o rexime. Aos poucos días, na mesma fábrica outro grupo volve cantar A Internacional. Se lle dedico un capítulo ao clero e outro aos militares, como non dedicarlle un específico ás mulleres coa importancia que tiveron. Como moitos historiadores da Idade Media que desvelaron que as mulleres si que aparecen na documentación que se conserva, pero que hai que dar con elas, eu creo cando se estudan a guerra e a posguerra pasa o mesmo. Non é verdade que non aparezan nos documentos, aparecen, pero hai que buscalas e fixarse nelas.
Non é verdade que o papel das mulleres non apareza documentado. Aparece, pero hai que buscalas e fixarse nelas.
Outro asunto que se trata no libro é o da desaparición das guerrillas.
Chega un momento en que o Partido Comunista, que era o que dirixía a guerrilla, cambia de táctica e decide que non hai que facer a loita armada senón entrar nos organismos do rexime para intentar derrubalo dende dentro. Por outro lado, a guerrilla sofre outro problema. Porque unha guerrilla non pode sobrevivir se non ten o apoio da proboación. E vaino perdendo por diferentes razóns. Podemos mencionar dúas. Por un lado, as denominadas contrapartidas, grupos de gardas civís e falanxistas que se fan pasar por guerrilleiros sementando o terror entre a poboación, dende dando malleiras ata facendo cousas moi graves. Isto leva á veciñanza a desconfiar e a collerlle medo. Non sabe de quen fiarse. Por outro lado, a guerrilla pasa a ser percibida como un problema. Non trae nada bo. Isto unido a que se perde calquera esperanza no derrocamento do rexime tras a fin da Segunda Guerra Mundial, leva a guerrilla a quedar sen apoio ningún e finalmente a desaparecer.
Que papel xogou o clero no desenvolvemento do rexime? Foi determinante?
Si que o foi. Pero aquí hai que distinguir o que é a Igrexa Católica como xerarquía dos curas individuais. A Igrexa como institución lexitima o rexime. Dálle unha cobertura moral que non tiña. A cambio, por suposto, da súa tallada. Agora, cando falamos do papel dos curas de xeito individual, entramos na análise da gama de grises. Aí temos curas que actúan como chivatos e participan nas milicias que se dedican á ‘pasear’ á xente. Hai un caso documentado dun cura que é xefe dunha garda cívica en Tremoedo e que ten como afición fundamental pegarlle vergallazos ás mulleres, un tipo realmente brutal. Pero despois hai curas que se poñen do lado dos seus fregueses, que fan informes favorables e lles axudan no que poden. E chega a haber curas encausados por darlle apoio aos guerrilleiros: metelos nas súas casas, darlles de cear... Non nun caso illado, senón en varias ocasións. Estou pensando nun en concreto de aquí ao lado, de Cotobade, que lle dá apoio á partida de Foucellas. Ese cura era ademais un gran poeta en latín e en galego.
Os verdugos non sempre actuaron como verdugos e no bando dos reprimidos o comportamento non sempre foi exemplar.
Ten falado vostede do perigo que supón a análise da historia reducindo os seus protagonistas a bos e malos.
A historia consiste en achegarse ao pasado, tratando de explicalo e de darllo a coñecer á xente. Pero moitas veces queda presentada en branco e negro. E non. A historia é moitísimo máis complexa, porque os seres humanos o somos tamén. Hai que ver o contexto no que se producen as cousas. Os verdugos non sempre actuaron como verdugos, senón como salvadores. De súpeto atopas documentación ou testemuños que constatan que o que debía ser un criminal salva a algúén porque cando o vai buscar lle abre a porta da casa unha moza coa que bailaba nas festas. E dá volta. Este caso téñoo documentado. E no bando dos reprimidos non todo foi tampouco un comportamento exemplar. Na historia da guerrilla hai casos terribles. En definitiva, hai grises por todos os lados.
Ao tempo que se dan pasos como a recuperación do Pazo de Meirás ou continúa a investigación sobre os crimes franquistas dende a Arxentina, España segue sendo un estado con máis de 100.000 mortos nas súas cunetas. A nosa sociedade soubo enfrontar o seu pasado?
Hai cousas moi positivas e outras moi negativas. Moi positivo para min foi a irrupción do movimento memorialístico. Acadou unha visibilidade social moi importante. Soubo chegar á corazón da xente cos seus argumentos. Co que son especialmente crítico e co papel que xogan as administacións. A Transición fundaméntase nunha memoria pervertida que asocia a Guerra Civil á Segunda República. E iso non é certo. A Segunda República foi unha vítima dun golpe de estado que levou a unha guerra civil. Non é a provocadora. Iso é absurdo. Pero na Transición escapan todos, esquerda e dereita, e a maioría da sociedade, dese recordo. Ninguén enfrontou iso. Quixo facelo un pouco daquela maneira Zapatero e nada máis. Hai que dignificar os lugares de enterramento. Hai que facilitar o acceso á documentación. A Administración tería moito que facer aínda nese sentido.
