María Victoria Moreno, unha principiña de sal e pementa

En xaneiro de 2005, María Varela asinaba a última entrevista en profundidade que Diario de Pontevedra lle realizaba a María Victoria Moreno, falecida uns meses máis tarde. Nela fala da súa enfermidade, da literatura e da súa vocación de mestra. "Non viches que Pontevedra está máis bonita? Iso é porque os meus alumnos xa son maiores"
A mestra e escritora María Victoria Moreno
photo_camera A mestra e escritora María Victoria Moreno

HAI CATRO ANOS dende a última vez que sentara fronte a ela no seu estudio, un cuarto chego de libros que recendía a xazmín. Daquela, a nosa conversa xirara en torno á literatura. Logo de presentarnos aos seus cans, Alma e Nico, falara, cun brillo de nena nos ollos, dos personaxes dos seus contos, dos seus adorados alumnos e de como unha cacereña coma ela acabara falando galego. Hoxe, de novo, a escritora convídanos ao seu estudio. Como entón, inicia a conversa cun papel de liar nunha man e co tabaco na outra. Hoxe fala do cancro. Unha pupa cabrona.

Diario da luz e a sombra é o título do seu último libro, un diario no que recolle os seus pensamentos, reflexións e experiencias tras descubrir que tiña cancro de mama.
Si. Neste libro recollo parte duns diarios que fun escribindo cando me operaron de cancro e tomei quimioterapia. Para min foi unha época difícil pero non che diría que mala. Foi unha época na que tiven posibilidade de coñecer a xente estupenda e de coñecer un mundo que non era exactamente o meu. Primeiro, como o meu seguro non tiña quimioterapia en Pontevedra, tiven que ir a Vigo pero, como eu enviuvara un ano antes, mandáronme unha tarxeta da seguridade social e logo puiden tomar a quimioterapia en Montecelo co pobo chan, co pobo soberán. Foi unha lección de vida, de humanidade da xente: do equipo médico: o oncólogo, as enfermeiras, que eran persoas excepcionais, e tamén desta xente coa que eu familiarmente me atopaba e tomabamos os nosos ‘chutes’ e contabámonos os nosos amores e todas esas cousas. Alí a quimioterapia tómase nunha sala ampla na que hai uns sillóns, uns a carón dos outros, teñen un brazo moi amplo para que poñas a man e despois alí cólganche os sueros. Eu comencei pensando que ía levar un libro e despois adiquieme a ler o libro da vida.

"Coidei á miña nai, coidei ó meu home, eduquei os fillos, deixei de escribir por pasar o ferro e cociñar. Fixen o meu traballo»

E descubriu a luz entre as sombras, non si?
A luz son todas esas persoas que coñecín. E luz é tamén verlle un pouco as orellas á morte e pensar un pouco en serio que cousa é a morte, que cousa é a vida, para que estou eu aquí, ata onde cumprín o que tiña que facer, que máis querería facer, que teño, que deixo... todas esas cousas. Todo isto é luz porque asumín a idea de morrer cunha serenidade grande e precisamente o amor que recibín da xente tamén me daba folgos para ser forte porque sabía que ía morrer en brazos de xente que me quere.
¿Que se resposta un a si mesmo ante preguntas tan difíciles?
Chegado un momento da vida, pensas se fixeches ou non o que tiñas que facer, pero é o mesmo porque o que pasou, pasou e punto. Eu, en principio -vouche dicir o conto da vaidade do mundo, pero como agora está de moda ter autoestima non quedo tan mal, tan impresentable- mirei para atrás e dixen: «¡Carallo, non está nada mal!». Fixen ben o meu traballo, fixen, penso, que moi ben o da casa. Tiven a miña nai doce anos comigo con problemas de senilidade fortes, coidei ó meu home ata que a morte nos separou, eduquei dous fillos, púxenlles os medios necesarios para que chegasen ata onde eles quixesen chegar, deixei de escribir por pasar o ferro, deixei de escribir por cociñar...

"Hai xente que non está contenta co seu traballo, pero para min a aula sempre foi unha festa. E eu a festa non a perdía»

E logo de todo iso chegou un día no que tivo que enfrontarse á enfermidade do cancro.
Si. En principio, eu coido que o cancro non se cura. Nunca. Non é mortal de necesidade, aínda que hainos que si, hai persoas ás que se lles detecta e ós tres meses xa non están connosco. Pero o normal é que nestes cancros habituais como poden ser o cancro de mama, o do aparato dixestivo, o de próstata... o normal é que se detecte, se opere, que se siga un tratamento, que se controle durante un tempo, que reapareza caprichosamente onde queira. Penso que é o gran reto do século XXI porque a sida está máis ou menos controlada. Arrasa en países onde non teñen medidas preventivas pero neste mundo no que vivimos entre a prevención e os medicamentos hai unha esperanza de vida longa. En canto á calidade de vida... co cancro non podes queixarte dela. Eu non me queixo. Por exemplo, tomei unha quimioterapia e non pedín baixa por enfermidade. O único que fixen foi deixar as clases de COU porque dúas veces ó mes tiña que faltar. Nada máis.
E seguiu traballando.
Si. Traballaba todos os días. Como hai que quitar unhas análises o día antes do ‘chute’, descubrín que se saía moi cedo de casa chegaba moi cedo a Montecelo e mesmo atopaba onde aparcar o coche, era a primeira dunha cola particular que faciamos nós, de primeira nun número que daban nunha ventaniña e xa de primeira para quitar as análises e de aí ía ó instituto e poñía a miña clase ás oito e media.
Iso si que é toda unha lección de valor.
Non é unha lección de nada. Hai xente que non está contenta co seu traballo e para min a aula sempre foi unha festa, e eu a festa non a perdía.
Pero co tempo xubilouse.
Xubileime porque vin que as forzas non eran as de antes, porque vin que a vida era breve de máis, por cariño tamén ós que veñen detrás... e porque me puxen fea e para ser profe hai que ser un pouco guapo. Eu antes da pupa era máis guapa que despois. Agora, mentres estiven en activo, estiven.

"Gustaríame ter traballado nunha cárcere de mulleres ou nun centro de menores. Iso si que o deixei sen facer»

Non debeu ser doado.
Non. Sentes de todo. Ás veces sentes medo, ás veces esperanza, outras desesperación, outras sénteste no paraíso... o que pasa é que hai unha autoexploración e os sentimentos nótanse máis. Estás máis sensible.
Antes fixo referencia ás persoas que foi coñecendo dende que comenzara os tratamentos como luces que foi atopando no camiño.
Luces hai moitas e non sei por que dixeches iso de valor. Eu querería que escribises con letras grandes o nome de Delfina. Delfina xa non está con nós. Delfina era unha muller de aldea, unha especie de anxo dentro dun aspecto grandote e tosco. Pero era ver aquela muller e achegarte a ela, ver a súa mirada, a súa palabra... era un bálsamo. E agora xa non está. Era unha muller magnífica. A maior parte da xente é boa. O cancro é unha proba seria e aí é onde se pode ver que humanidade ten cada un, quen é egoísta e vai ó seu, quen quere coarse diante dun enfermo que está peor ca el, e quen é xeneroso co que temos todos, que o que temos máis importante non son os bens materiais, é o noso corazón, a nosa palabra, o noso tempo. A xenerosidade de explicarlle a alguén algo que non sabe, de dedicarlle o noso tengo.
¿E as sombras?
¡Carai! a sombra é a pupa cabrona. As sombras poden ser o medo, e pode ser esa hipersensibilidade que fai que che doa todo. Calquera xesto que non sexa amoroso... Porque cando un está mal vólvese rariño e queres todo o amor de todos para ti, que tamén é moito pedir.

"Soños teño moitos, pero soños son. Iso si: o meu ordenador bota fume todos os días. Sigo escribindo e seguirei»

Falamos dunha enfermidade que só con nomeala pon a moitos os pelos de punta. Pero falar co cancro non é incompatible con falar dos proxectos, do futuro.
Pois claro, eu tamén teño proxectos. Hai dous anos que casei -o meu marido é mellor escritor ca min- compartimos todo, estamos moi contentos os dous. Agora acaba de saír un libro meu, de aquí a nada sairá un del. Que queres que che diga. Hai cousas que facer moi pracenteiras. Pero podo dicir que teño os deberes feitos. ¿Que me queda? Gozar da vida con Pedro, que chegue ata onde Deus queira, canto máis mellor. Pero cousas por facer destas que pode ter un home ou unha muller de corenta anos eu non teño. Hai un traballo ó que a min me gustaría terlle dedicado tempo, pero cando tiña forzas era demasiado nova e sempre o fun deixando: educar a persoas que tivesen menos medios, traballar ou ben nunha cárcere de mulleres ou nun centro de menores. Isto si que o deixei sen facer.
¿E cales son os seus soños?
Soños teño moitos, pero os soños soños son. Fanse realidade ou non.
Segue escribindo.
O meu ordenador bota fume todos os días. Agora estamos máis metidos nun proxecto do meu home, pero eu sigo escribindo e seguirei escribindo.
¿Cando escribiu o diario que agora ten entre mans?
Polas tardes, que se me facían interminables. Daquela, quitaba á miña cadela, Alma, pero xa as forzas non me chegaban para máis. A miña filla estaba estudiando en Salamanca aquel ano. Eu tiña amigos pero non lles podes pedir que veñan todos os días, nin podes estar sempre chamándoos, nin quedar para ir ó cine porque che faltan as forzas. Xúroche que escribín en cadernos moi grosos que eran unha preciosidade. Escribín moitísimo. Despois fun peneirando.

"Este último libro é un canto á vida. A vida ten os seus problemas, as súas bágoas, pero é preciosa, un gran privilexio»

¿Por que?
Porque ás veces facía comentarios negativos de persoas e unha cousa que eu non quería deixar tras de min era nada que puidese incitar a ninguén a un pensamento de desamor, non só con respecto a min, senón tamén con respecto a outras persoas e animais. Aquilo era unha novela porque ás veces ata falaba de historias da infancia que oía na casa, de cando un antepasado de miña nai era gobernador da illa de Mindanao ou de cando os pais de miña nai, que eran militares, fixeran a guerra de África.
Antes de publicalo escolleu moito entre o que tiña feito.
Si, pensei «escribiches quilómetros de liñas aquí e agora tiras con todo». Escollín moi pouco. ‘Diario da luz e das sombras’ é moi breve porque o propósito meu é que este libro o poida ler todo o mundo. Penso que se Delfina estivese aquí lería o libro. Probablemente foise para o outro mundo sen ler ningún libro, pero se estivese aquí diríalle que o lera. O editor, Manolo Bragado, que é moi enterado nisto dos libros, tamén dixo que debía ser moi claro para ler. Non podes coller ‘Crimen y castigo’ cando estás tomando unha quimioterapia porque pesa moito. E que ¡é terrible! quedas sen forza. A min desfixéronseme os músculos. Eu teño unha batería de cociña que ten unha ola grande que emprego para facer un cocido ou unha centola grande. Dende que estou soa case non a utilizo. Pero unha vez que a fun coller pesoume tanto que pensei «deus santo, ¡abofé que a gardaches con comida dentro! vai estar podre todo», de tanto que me pesou... ¡e estaba limpiña!
E o resultado é un libro optimista, que fala do marabillosa que, malia todo, é a vida.
É un canto á vida. A vida ten os seus problemas, as súas incertidumes, as súas bágoas... Pero a vida é preciosa, é un gran privilexio. Isto (sinala un cinceiro) se o tratamos con coidadiño pode vivir máis ca min, que ti e cós teus netos. Nós somos efémeras. Imos ter que marchar un día, pero dese xeito pagamos o privilexio de ter vivido. Ademais, todos morremos. O que podemos pedir é morrer rodeados de amor. Mentres tanto, temos que ser bos e axudar ós demais. Sendo bos temos unha luz interior que sempre está aí.
Na presentación do seu libro falouse dun texto de beleza desconcertante.
Na presentación dixéronse as cousas máis bonitas que eu escoitara nunca dun libro. A impresentable fun eu, que me emocionei e case non puiden falar. Para min o de escribir coidando o estilo é unha cousa innata. É literatura. É a realidade da vida cun pouco de sal e pementa. Non é un sermón. Eu conto cousas.

"Para min coidar o estilo é algo innato. A literatura non é un sermón, é a realidade da vida cun pouco de sal e pementa»

¿En que cambiou a súa forma de ver as cousas a enfermidade?
A enfermidade non te cambia. Ti es quen es. A enfermidade pode ser unha proba para saber mellor quen es ti, e para realzar, ó mellor, algún perfil da túa personalidade. Nada máis.
¿E quen é María Victoria Moreno?
Eu pódome identificar co Principiño, porque era desordeado e anárquico, porque vivía el só de príncipe nun planeta, e aprendeu unha lección da raposa: hai que cumprir ritos. Ti tes que vir á mesma hora todos os días, porque se ti ves á mesma hora, dende antes eu sei que vas vir e xa vou preparando o meu corazón para recibirte. Eu estou co meu corazón preparado. A raposa pregúntalle ó Principiño «¿ti buscas galiñas?», e el di «eu busco amigos». E bueno, cos libros que eu escribín eu atopei moitos amigos.
Tamén no instituto.
¿Non viches que Pontevedra está máis bonita? Iso é porque os meus alumnos xa son maiores. Non valorei os seus corazóns. Eu dáballes amor a cambio de nada, pero carai, é que agora recibo tanto deles...
¿Con que lle gustaría que se quedaran as persoas que lean o seu libro?
Gustaríame que cada persoa que o lese atopase alomenos unha páxina na que se sentise falando comigo en paz, como facemos ti e máis eu agora. E, por outra banda, querería axudar ás persoas a entender que o sufrimento forma parte da vida, e que a vida, aínda cos seus sufrimentos, é digna de ser vivida e é fermosísima. E que a morte é parte da propia vida e que hai que tomala con serenidade e asumila. E querería mandar unha mensaxe de amor, que dean amor e que gocen do amor que lle dá a xente.

Comentarios