Como figura da literatura galega na segunda metade do século XX, calquera presentación que se poida facer de Xosé L. Méndez Ferrín (Ourense, 1938) queda curta.
O xurado dos Premios Nacionais da Cultura Galega dediciu outorgarlle a Xosé Luís Méndez Ferrín o primeiro premio de Literatura pola calidade da súa obra, mantida ao longo de varias décadas, que o fai un escritor recoñecido a nivel internacional.
Entre os méritos deste ourensán residente en Vigo, onde continúa traballando como mestre de Literatura no Instituto Santa Irene, atópase o de protagonizar o cambio de rumbo das nosas letras nas décadas dos sesenta e os setenta, con obras como o poemario 'Con pólvora e magnolias' e o libro de relatos 'O crepúsculo e as formigas'. Porén, el reivindica a importancia da súa xeración, que foi a que realmente produciu ese pulo á literatura galeag.
Como autor individual, foi quen de construír unha voz propia e inconfundible, na que conviven realismo, fantasía e simbolismo. O seu forte compromiso político e coa lingua plásmanse nas súas creacións, tanto narrativas como poéticas.
Pregunta: Cre que lle faría máis ilusión o Nobel ca un Premio Nacional?
Resposta: Son cousas completamente diferentes, e dende logo non son incompatibles. O que ocorre é que o do Nobel é imposible.
P: E ca un Premio Nacional de Literatura do Ministerio?
R: Os do Ministerio de Cultura, tería que pensalo, porque nunca me vin nese caso, porque eses son uns premios aparentemente moi abertos, pero en realidade son premios nos que un escritor en lingua galega ten moi poucas posibilidades.
P: Tiña outros candidatos para este primeiro Premio Nacional?
R: Pois a verdade é que nunca o pensei, pero hai moitas persoas que podían recibir ese premio con tantos ou máis merecementos ca min.
P: Deslumbrou xa de mozo coas súas obras, e segue a ser un autor de referencia, esas primeiras obras deixáronlle marxe para poder seguir madurando?
R: Daquela era demasiado novo como para darme conta. O único estímulo que tiña eu era que eran épocas adversas, e ás veces a adversidade provoca reaccións valentes ou ousadas. E iso foi o que ocurriu con aquelas obras de mocidade, que tiveron un éxito nos círculos, moi cativos naquela época, de lectores en lingua galega. Tiveron unha boa reacción, pero esa boa aceptación viña probablemente polo feito de que os lectores miraban con moi bos ollos a aparición de autores novos. Entón era unha aceptación sobredimensionada, política, interesada. Pero sempre tiven unha parte da miña vida que se consagrou á escrita: á literatura, ao xornalismo... Seguramente podemos falar de vocación, pero máis ben falaría da necesidade de escribir.
''O libro galego sofre unha desvalorización institucional''
P: Ve esa ousadía no panorama literario galego de hoxe?
R: O entorno é menos agresivo, aínda que non é o ideal ou o desexable. A lingua e a literatura galegas seguen sendo marxinais, subalternas, inferiorizadas. Non tes máis que saír a rúa e pasar diante dunha librería e ver cantos libros galegos hai no escaparate, onde non hai. E colles un periódico e ves nas páxinas de cultura: "lista de éxitos en castelán: poesía, novela, ensaio" e por outro lado, "libros en galego", onde aparecen os libros de paxariños e de trekking ao lado dos ensaios filosóficos e dos poemas. É unha desvalorización institucional. O libro galego nas páxinas de Cultura dos periódicos galegos está en segundo lugar, aínda que non en todos.
P: A súa obra sempre estivo marcada polo compromiso político, cre que hai máis seguidores da súa obra literaria ca do seu pensamento?
R: O pensamento non se segue, asúmese ou particípase del. A miña condición do mundo non é algo estraño, formo parte dunha xeración marxista no mundo enteiro e dunha tradición filosófica, intelectual e política, e hai persoas que participan diso e persoas que non. Hai persoas nacionalistas en Galicia e outras que son todo o contrario, son nacionalistas do lado español. E entre os meus lectores hai un pouco de todo, hai persoas que aínda que non me acepten politicamente, me len. Eu son un lector de autores fascistas, por exemplo de Ezra Pound, e tradutor ademais. Esas cousas poden ocurrir.
P: É excluínte pertencer ao sistema literario galego e ao español?
R: Se non se pode ser do Celta e do Deportivo, que é unha parvada, neste caso que é máis serio... (Ri) Non se pode ser escritor en dúas linguas. Lector en dúas linguas si. Pero o que é o mundo literario exprésase a través dun idioma, que nos fai diferentes. Eu non podo escribir literariamente en castelán, podo escribir unha instancia, unha carta ou o que sexa, pero non un poema. Un constrúese como poeta dentro dunha lingua como podía escribir Paul Celan, que era un políglota, pero só podía ser un poeta en alemán.
Unha visión optimista para a literatura galega
P: É dos que lle poñen data de defunción ao galego, ou é optimista?
R: O galego camiña cara unha diminución progresiva, polo tanto require medidas políticas. Eu son partidario da conservación do galego como lingua de todos os galegos e iso consíguese mediante a acción política decidida, que aínda non vexo hoxe en Galicia, como a vin en Euskadi para salvar unha lingua realmente moribunda como era o vasco, e xa non o é. Este Goberno non está a traballar nesa liña. Mantense no nivel anterior o grao de protección do galego e talvez se dean algúns pasos adiante, como na creación destes Premios Nacionais de Literatura ou facer as galescolas, pero é preciso máis. Non é suficiente para salvar o galego. E en termos xerais, eu son partidario de salvar o galego como todas as linguas do mundo, son partidario do multilingüísmo do mesmo xeito que son partidario da biodiversidade. Creo que é unha perda para a natureza que desapareza unha especie, por microscópica que sexa. E pasa o mesmo coas linguas.
P: E como ve a saúde da literatura galega?
R: Curiosamente, igual que falabamos de que a lingua está en perigo, non así a literatura, é unha grande literatura, comparable a calquera das que se escribe nas outras linguas do mundo. Aquí hai escritores que están ao nivel dos mellores escritores alemáns, dos máis importantes escritores franceses, hai individualidades potentísimas, hai algo que é impagable, que é un corpo de lectores moi activos, moi esixentes, moi pouco colonizados, que non é moi amplo, porque somos unha cidade pequena dos Estados Unidos. Hai un corpo magnífico de lectores e iso é o que sustenta a literatura galega, porque saben que a literatura galega non é a castelá, nin a portuguesa. A nosa literatura hai moito tempo que leva sendo moitísimo máis importante que a literatura de Portugal, sen ofender aos portugueses.
P: Cualificaríao como unha actitude de resistencia?
R: Pois si, porque mentres non se consiga a normalización completa do galego, é unha actitude resistente.
''A tradición de escritores funcionarios é como a de escritores xornalistas''
P: Xa van case dez anos da publicación da súa última novela, No ventre do silencio, para cando a próxima? Ten algunha pendente?
R: Pois non estou de momento preparando nada. Se cadra si, mañá se me ocorre algo... Doulle voltas a varias ideas, pero non escribo nada máis que por necesidade, cando vexo que algo teño que dicir, se non, é mellor estar calado. Felizmente non son un escritor profesional. Se non, tería que levantarme polas mañás e facer os deberes.
P: Boa parte dos escritores galegos son funcionarios, coma vostede...
R: Si, esa é unha liberdade enorme, pero pode provocar a preguiza, ao igual que sendo ricos, ou tendo un comercio importante, pode incitar ao desleixo. A tradición de escritores funcionarios é como a tradición de escritores xornalistas.
P: Ve o suficientemente recoñecida a súa traxectoria literaria?
R: Pois supoño que si, nunca esperei ningún recoñecemento especial. O que quero é que se recoñeza a miña xeración, porque globalmente non foi debidamente recoñecida. Que morra Uxío Novoneyra sen ingresar na Academia Galega é un escándalo, pero é unha persecución deliberada e de carácter político, foi un castigo por non estar no camiño político. E o feito de que os que estamos entremos tardíamente, ou que outros sigan fóra, como Bernardino Graña, é un exemplo de que foi unha xeración 'puenteada'. Pasouse ás xeracións seguintes, e aos que nacemos entre 1930 e 1940 véselles en xeral algo de perigoso aínda hoxe.
