Oe a chamada do señor pandereteiro

O cantor e multiinstrumentalista Xabier Díaz toma prestado de Bob Dylan o título desta canción icónica para o recén alumbrado disco 'The Tambourine Man'
O pandereteiro Xabier Díaz
photo_camera O pandereteiro Xabier Díaz

Xabier Díaz achegouse hai catro anos a Lugo, como un alumno máis, para participar nun curso intensivo de percusións ibéricas impartido por Eliseo Parra e organizado pola asociación A Volta do Agro. Naquela altura era xa o cantante de Berrogüetto, unha das formacións máis importantes —e sen dúbida, a máis audaz— na música do país, e mestre de músicos. Cabo del, as Leilía repenicaban nos coiros as pezas cántabras que lles estaba a aprender Parra.


A Eliseo Parra o camiño de Damasco levouno de ser baterista de jazz e de rock a abrazar os tres por catro e os seis por oito das xotas a lo ligero e a lo pesado da Meseta Norte. "¡Yo también decía que el folclore era rancio!", confesara en Lugo en 2011 o pai da orquestra de percusións ibéricas Coetus.


Serve a referencia de Coetus porque poida ser a única iniciativa que en todo o Estado resiste a comparación con este The Tambourine Man co que vén de sorprender Xabier Díaz logo de case que tres anos de escolma, escolla e adaptación de repertorio; despois de esfarelar cada peza ata a mínima expresión para refacela de volta no estudo de gravación da súa casa de Bastavales ata darlle a forma definitiva.


As cantigas do The Tambourine Man proceden do feminino plural, das informantes das que as recolleu este cantor coruñés desde finais dos anos oitenta, e regresan ao feminino plural representado polas Adufeiras de Salitre, once cantoras e percusionistas, alumnas, primeiro, e agora, compañeiras. Xabier Díaz exerce como depositario da tradición oral no medio destas dúas xeracións de mulleres e aproveita neste proxecto a bagaxe persoal e unha técnica depurada como cantante e músico.


Se o Dylan de Mr. Tambourine Man conectou o legado de Pete Seeger e Woody Guthrie co rock, o señor pandeireteiro de Díaz regresa en 2015 á pedra fundacional das músicas populares. O álbum é un xiro copernicano, que pon o foco na música das mulleres, a máis deostada e minusvalorada da tradición galega: unha volta á orixe; á voz case espida e ás percusións de man para acompañar o baile.


Xabier Díaz combate aquí os prexuízos de pandeireteiras berronas e ferreñas atronadoras. Non é país para a distorsión este traballo de produción vangardista e coidadísima, no que os adufes —pandeiros de catro esquinas—, pandeiretas, pandeiras dos Ancares, pandeiros de Peñaparda e outras percusións miúdas exhiben precisión de orquestra clásica.


Este cantor forma parte desa xeración de músicos galegos que traballou e fixo pedagoxía por quitarlle ao folclore esa pátina de ranciedade que lle quedara adherida pola acción da Sección Femenina e dos grupos de danzas de Educación y Descanso. Foi longo o camiño desde as coreografías e o costumismo, da recreación tipista de escenas do século XIX, ata a naturalidade e a reivindicación da tradición oral como música popular contemporánea.


Nesta andaina atopamos os Fuxan os Ventos e/ou Mini e Mero e tamén a Milladoiro, a primeira superbanda do folk galego, a formación que abriu nos oitenta as corredoiras do celtismo e a que puxo en contacto o folk galego cos de Irlanda, Escocia e a Bretaña, nunha pegada que chega ata os nosos días e que tivo a súa gloria no chamado boom folki dos noventa, cando os fieis ao Festival do Mundo Celta de Ortigueira se contaban por centos de milleiros.


E sucedeu que agromaron figuras —Carlos Núñez, Susana Seivane ou Cristina Pato e Luar na Lubre— que acadaron éxitos antes impensables para o folk galego; en Europa e en América. Co estoupido das gaitas dos noventa, a Alborada de Veiga escoitouse ata nun sampleado nun capítulo da serie Mentes peligrosas. Con todo, aínda é case máis rechamante que un tema folk galego —Tú, gitana, de Luar na Lubre, por exemplo— chegase aos 40 Principales.


"A xente precisaba iconas, pero veu o temporal e levouno todo. A música galega é agora máis colaborativa, estamos a sedimentar...", explica Xabier Díaz, convencido de que está a piques de suceder algo bo —unha nova eclosión?— se é que se xogan ben as cartas e se atende "a parte de business».


Na parroquia da música galega a rede de relacións é mesta e de ida e volta. Están aí os ex Berrogüetto Anxo Pintos, Guadi Galego, Quim Farinha, Guillerme Fernández ou Santi Cribeiro e veteráns como Rodrigo Romaní, mestre na Universidade Popular de Vigo e un dos facedores de SondeSeu. Seguen no barco Mercedes Peón e Susana Seivane, ademais de Uxía, sempre cun pé nas músicas arraianas. Xosé Lois Romero, Budiño e renovadores como Davide Salvado, Najla Shami ou as Eudemónicas incorpóranse á escena, á que tamén se abeira Sés, a quen as músicas americanas non lle restan nin chisco de ADN do país.


Polo camiño, pecharon o negocio propostas tan necesarias como Berrogüetto ou Marful, a banda liderada pola focega Ugia Pedreira que, polo de agora, está retirada dos escenarios.


Superado o celtismo —ou case—, a mirada esténdense sobre a lusofonía e a Iberia underground. Como mostra, a peza campurriana no disco The Tambourine Man, a primeira alóctona que grava Díaz nun dos seus traballos.


Quizais este Agarrado de Cervera de Pisuerga sexa a punta de lanza coa que poñer un pé nun complicado circuíto estatal, onde a música galega está infrarrepresentada. E tocar alén Padornelo é unha cuestión de supervivencia.


No contexto estatal —non así en Portugal— a incorporación do acervo tradicional —o pop de vello— ao pop da cultura de masas é un burato negro. Son excepcións o flamenco e a copla, aos que si que se lles permitiu amplificación e que se achegaron a linguaxes coma o rock sinfónico, o jazz e ata ao indie —quizais o máis impermeable de todos estes mundos—, con asociacións como as de Enrique Morente e Lagartija Nick.


Non sucedeu nada semellante coas músicas de Galicia, das castelas, levantinas, cantábricas ou éuscaras. Existen, iso si, excepcións en figuras máis ou menos coñecidas —nunca masivas— como a catalá Silvia Pérez Cruz, a aragonesa Carmen París, o cántabro Nacho Mastretta ou os alcarreños Hermanos Cubero. A dicotomía que asocia pop á modernidade e folclore a algo antigo e reaccionario é unha de tantas rémoras da pobreza cultural do franquismo, que se apropiou dunha música —a tradicional— que era do pobo e que a esgrimiu contra calquera sopro que viñese de fóra, por estranxeirizante e ameazador.


A mensaxe callou e mesmo parecese que a escena anglosaxona non fose produto de folclores chegados a América nas gorxas e nas mans de migrantes europeos, onde se atoparon cos sons africanos dos escravos negros. Naceron deste melting pot o country, o blues, o jazz, o rock, o funk, o rap..., as diferentes facianas dun folk norteamericano ao que unha sociedade postindustrial anglocentrista lle quitou a etiqueta de tradición local para vendelo —e de que forma— como universal e moderno. O canon que reduce todas as demais tradicións á etiqueta de músicas do mundo.


Baixo este paraugas da world music quere presentar Xabier Díaz o seu The Tambourine Man alí onde o chamen. Xa ten pechados concertos para este outono en Madrid e Barcelona. "Eu teño a vontade de saír fóra do país, da nosa república independente. Somos demasiado humildes e semella que temos que pedir perdón antes de tocar. E unha cousa é non ser soberbios e outra, facerse de menos".


Ante todo, actitude. "Hai algo máis punki que cantar unha muiñeira e tocar a pandeireta co puño ben pechado?".

Comentarios