O xornalista navarro Antonio Iturbe, logo de entrevistar a protagonista xa moi maior, nunha emocionante crónica novelada que leva por título La bibliotecaria de Auschwitz, conta a historia dunha nena de 13 anos, Dita Kraus, que, no barracón nº 31 do campo de concentración nazi de Auschwitz, cando contaba apenas 13 anos, desempeñou tan digno oficio en tan penosas circunstancias. Exerceu de bibliotecaria para máis de 500 nenos e nenas, con só oito libros vellos e mutilados (brevísima biblioteca clandestina e portátil). Os libros foron un oasis, no medio do horror, que serviu para que os nenos e as nenas que alí se amoreaban condenados ao holocausto, se refuxiasen na lectura para conservaren a cordura e a esperanza de que as cousas podían mudar. Esta apaixonante experiencia pedagóxica tiña unha columna vertebral na persoa de Freddy Hirsch (1916-1944), un mestre xudeu-alemán, que concibiu aquel barracón coma un foco de dignidade e resistencia no medio da barbarie. Logo de gañarse a confianza dos seus carcereiros, Freddy era o encargado de cachear os prisioneiros para despoxalos de toda pertenza e, se atopaba algún libro no peto dalgún deles, agochábao para levárllelo a aquela rapazada orfa que vivía na desolación e na miseria máis absolutas. Freddy Hirsch conseguiu negociar cos alemáns unha sorte de escola para simular un paraíso no medio daquel inferno. Da man do mestre, esquecían o fedor a crematorio e aprendían a ler, música, xeografía… Mestre tiña que ser!
Moito máis preto de nós, aínda que en circunstancias menos estremas, na aldea de Famelga, parroquia de Santa María de Augasantas, onda a carballeira na que hoxe ás 11:30 terá lugar o acto central da Real Academia Galega, aínda se mantén en pé a casiña na que o mestre don Antonio, que poñía escola de pago, lle cambiou o rumbo ao galego egrexio do mesmo nome que hoxe, no Día Grande das Letras, homenaxeamos. Mestre tiña que ser!
Antonio Fraguas Fraguas, con 13 anos, os mesmos que Dita Kraus, estaba predestinado a exercer de maquinista de tren alá no Brasil, onde seu pai, canteiro de profesión, emigrara para axudar a construír a vía de ferrocarril en Niteroi, no país americano; pero este mestre que chegara de Covelo (A Lama), do colexio inspirado no proxecto pedagóxico da Institución Libre da Enseñanza (ILE) que fundara o Conde de Cabanelas, deulle a volta ao seu destino ao pousar un soño máis grande no seu maxín: non emigraría, seguiría estudando en Galicia, nunha Galicia da que xamais renegou. As súas raíces permaneceron tan metidas na terra coma as desa árbore que chaman dos pastores, capaz de buscar vida nas profundidades máis recónditas.
De mestres bos como Sobrino Buhigas, Castelao ou Losada Diéguez no bacharelato en Pontevedra, ou de O. Pedraio, Risco, Cuevillas... despois, aprende Fraguas a ser un bo mestre, un mestre bo, un mestre da memoria, un mestre sabio... como se resalta nos títulos das súas recentes biografías. Dende aquel 1928 en que se estrea como profesor interino no Instituto Nacional de 2ª Enseñanza de Santiago, dedica a súa vida ao ensino dentro e fóra das aulas. Nese tempo ingresa no Seminario de Estudos Galegos e alí atopa o contexto propicio para desenvolver o seu interese polo estudo da cultura galega. Dende entón a docencia é o impelente da súa existencia. Porén esa entrega non impide a súa destitución polo perigo que supuña a súa pertenza ao partido galeguista e por facer propaganda en prol do Estatuto. No calendario ruín do 12 de novembro de 1936 —o mesmo día que en Pontevedra foron fusilados no monte da Caeira: médicos, mestres, avogados..., por seren fieis aos seus ideais democráticos— recibe don Antonio, dende o Instituto da Estrada, a notificación, con data do día 4, de que queda suspendido de emprego e soldo. Coma se o presentise, no último curso (verán de 1936) redactara unha memoria de 22 cuartillas manuscritas que nos permite coñecer a súa concepción do ensino. Nelas incide no seu convencemento de que ensinar é crear unha relación afectiva cara ao que se enseña e que partir do coñecemento do alumnado, dos seus intereses, das circunstancias persoais de cada quen resulta imprescindible para orientar calquera exposición.
Malia o inxusto ostracismo, o ensino continúa a ser a súa armadura para resistir e san Antonio, ou san Fraguas, como deu en referirse a el o seu alumnado, continúa ligado á docencia impartindo pasantías ata que, a partir de 1942, lle volven abrir as portas do ensino público e en 1950 consegue praza como catedrático de Xeografía e Historia no Instituto Masculino de Lugo. Dez anos despois, no Rosalía de Castro de Santiago... Segue a ter claro que empatía, proximidade, congruencia, humanidade, sabedoría, simpatía e amenidade deben estar gravadas na fronte do bo docente e que se non hai emoción non hai aprendizaxe. Mestre tiña que ser!
O sábado pasado, nun acto real mente máxico, tiven ocasión de asistir á constitución simbólica da Sociedade da Lingua no IES de Cotobade, nun intento decidido do profesorado e alumnado de secundaria por mudar as demoledoras estatísticas no que ao uso da lingua se refiren, para concienciar a rapazada, pais, nais e sociedade en xeral de que o galego é a nosa esencia como pobo, que temos o deber de legarlles esta riqueza ás novas xeracións, sen menosprezo de ningunha outra lingua. E fano seguindo o exemplo daqueloutra Sociedade da Lingua da que o veciño Fraguas fora socio fundador na súa etapa de bacharel en Pontevedra. Trátase de seducir, de convencer sen empurrar, de coñecer para querer. Que fachenda ha de sentir don Antonio Fraguas, este Indiana Jonnes das corredoiras, fillo predilecto de Cotobade, cando lle leven recado de tal iniciativa! A creación desta lexión de camisetas verdes dispostas a expandir por toda a comunidade educativa un recendo contaxioso de entusiasmo e esperanza para a nosa lingua non sería posible sen o empeño de Xosé Carlos Morgade, Beatriz Pérez, Carina Vales... afeitos a moitas horas extras que tan só quedan fichadas na memoria dos momentos que producen grandes satisfaccións. Mestres tiñan que ser!
Feliz Día da Letras.
