Como colaborador e amigo do homenaxeado no 17 de maio, Luís G. Tosar achéganos á faceta persoal e literaria do autor de ‘Nimbos’.
P. ¿Quen era Díaz Pardo?
R. Un poeta de traxectoria importante. Comezou a escribir moi novo e a súa presencia pódea atopar calquera facendo un percorrido pola prensa e revistas dos anos 30, onde saen á luz os seus poemas en galego e en castelán. É un continuador de Aquilino Iglesias e foi un grandísimo tradutor, un políglota. Escribiu moito, máis que ningún outro escritor galego do seu tempo, e publicou pouco. Descubriu autores como tradutor que nin estaban disponibles en castelán. Foi un animal literario dunha profunda formación clásica, que recibiu no seminario de Mondoñedo, e autodidacta na esfera literaria europea e universal. Tampouco é un poeta relixioso, aínda que é crente. Na Guerra Civil, á que foi convencido da súa fe, atopou unha barbarie inhumana pola que abandonaría a súa carreira eclesiástaca, un signo inequívoco da súa personalidade.
P. Un poeta dun so poemario, máis que suficiente?
R. Hai obras que xustifican unha literatura. Hai poetas e escritores moi prolíficos que acertan e fan literatura, pero a maior parte dos prolíficos fan simplemente escritura. A continencia, a concentración, é un modelo interesante, ao meu modo de ver.
P. Sorprende que despois de adicar os últimos Días das Letras Galegas a autores máis recentes como Lois Pereiro, Paz Andrade ou Vidal Bolaño, se volva a un máis clásico. P. Eu non diría iso. Díaz Castro é un autor moi moderno, aínda que clásico na forma, ata certo punto. ‘Nimbos’ non é un libro de sonetos nin de rimas machaconas. É unha aposta pola palabra xusta, aínda que non de fácil lectura. É complexo, avanzado, cunhas imaxes moi atrevidas. Non é un libro clásico, nin neoclásico, en absoluto, nin hai romanticismo, nin ruralismo, nin enxebrismo. ‘Nimbos’, posto en alemán, en francés ou en inglés merece a consideración de calquera crítico competente. Esa é a proba que ten e que outros non teñen.
P. Esta é unha obra que coñece ben, precisamente revisou unha das súas edicións.
R. Si, a primeira edición fíxoa Díaz Castro no ano 61. E no 89 falamos da posibilidade de reeditalo. O libro estaba esgotado e eu propúxenllo. Traballei con el nunha labor moi minuciosa, porque era un escritor dunha pulcritude extrema e de firme convición. Non había quen lle modificase unha coma ou un acento. Polo tanto, todo o que hai editado do ano 89 pasou pola súa supervisión. Eu fíxenlle algunhas propostas, unhas aceptounas e outras non. Aínda conservo as cartas nas que intercambiamos unha serie de ideas para realizar esa edición coa que el quedou conforme. Posteriormente, en 2006, a editorial Galaxia fixo outra edición sen ter en conta a do 89, que é a testamentaria, a que respeta a vontade do autor, xa que el morreu no 90, e a que ten que ser tomada en conta, como eu fixen coa deste 2014, á que lle coloquei un traballo que se chama ‘Crónica dun deslumbramento’ onde explico toda a xénese do libro.
P. É unha obra que xa lle marcou desde novo.
R. Si, eu quedara fascinado con ‘Nimbos’ cando o lin por primeira vez, no ano 72, aconsellado polo meu profesor de literatura do instituto, Méndez Ferrín. Xa entón non circulaba o libro, había que ir buscalo ás bibliotecas. Dez anos despois, cando fixemos a revista ‘Dorna’, escribinlle unha carta a Díaz Castro, e partir de aí entablei unha conversa moi cordial con el. Precisamente penso publicar esta correspondencia para desmitificar unha imaxe que non corresponde coa realidade dun Díaz Castro afastado de Galicia, totalmente perdido en Madrid... Non hai tal, el sempre seguíu o ritmo da literatura española. Deixou preparado un libro fantástico en castelán que se chama ‘Sombras radiantes’ e que acaba de publicar a editorial Eneida de Madrid, nunha edición levada a cabo por Armando Requeixo e por min. Non chegou a publicalo en vida porque pensaba que o proceso dun libro tiña que ser un proceso longo, demorado, decantado e que xa se publicaría cando fose.
P. ¿Iso explica que escape das convencións da época?
R. A súa poesía non ten nada que ver coas tendencias do momento, que era de denuncia social, como foi a de Blas de Otero ou Juan Agustín Goytisolo. El non era un outsider, o que pasa é que estaba por riba das modas.
P. Fálase da boa crítica que lle deron contemporáneos seus, como Fole ou Cunqueiro, ¿marcou tamén a autores posteriores?
R. Estou convencido de que Díaz Castro é un autor que permanece. Outros quedan absolutamente esquecidos, aínda que puntualmente foran de moito suceso, outros perduran cunha obra sexa escasa, pero referencial. A literatura galega de posguerra non se pode explicar sen ‘Nimbos’ e ‘Longa noite de pedra’. Debo dicir que a relación persoal que tiñan Díaz Castro e Celso Emilio Ferreiro era moi cordial. Hai quen pretende enfrentalos, pero iso non é máis que unha insidia malévola. Conservo unha carta que me escribiu desde Madrid cando morreu Celso Emilio, lamentando moito a súa desaparición, nese sentido escríbelle tamén a Ramón Piñeiro, Fernando del Riego e a Franco Grande, non é algo que nos inventemos cada un de nós.
P. ¿Pode contar algo desas cartas que pensa publicar?
R. Comezamos falando do que se fala entre un escritor veterano e un aspirante. El tíñame certa estima, e para min el era unha especie de interlocutor no ámbito literario, aínda que sen pedantería. Falábame de Musset, ao que eu non coñecía, pero non o facía dun xeito imperativo. El deixaba caer cousas, suxería. Era treméndamente crítico, non era destes que para animar di que todo é marabilloso. Despois xa nos tuteábamos e fun a velo a Guitiriz e entablamos unha amistade profunda. Cando gañei o Premio Esquío no 86 el alegrouse moito e díxome, «se fas unha presentación do libro pois conta comigo». A pesar de ser pouco dado a actos públicos, veu a Santiago e presentou o meu libro ‘A Caneiro Cheo’, algo que foi moi importante para min.
P. ¿Como era entón o carácter de Díaz Castro?
R. En público, tímido, aínda que para nada introvertido. Non lle gustaba sentar cátedra. Era moi normal. Tiña esa imaxe de paisano chairego, pero era un intelectual dunha grande formación e talento, aínda que non obstentaba. No persoal era moi divertido, tiña moito humor, nada trascendente, nin dogmático. Era un galeguista a carta cabal, xa desde rapaz tiña claro que a súa lingua nai era o galego e que quería coidala, normalizala e levala a todos os ámbitos da vida. No relixioso foi evolucionando cara a convencementos máis abertos. Nunca deixou de ser un crente, pero era crítico coa xerarquía eclasiástica e cos abusos. Unha faceta máis descoñecida del é que na derradeira etapa da súa vida en Guitiriz, convertiuse nun ecoloxista radical. Un verso del que di “a beleza feriume para sempre”, esa beleza é a natureza. Estaba horrorizado e moi preoocupado polos incendios forestais, a destrución do monte.
P. ¿Que noción tiña Díaz Castro da literatura galega?
R. Lembro que nunha ocasión el só accedeu a presentar un número de Dorna en Santiago. Entón el fixo referencia ao que pensaba que tiña que ser unha revista literaria, tanto como un escaparate das voces actuais como un rescate doutras voces propias e alleas. El tiña unha noción da literatura galega no contexto das literaturas do mundo. Non era nada chauvinista, pensaba que o que algo estivera escrito en galego non lle daba un valor engadido, nin moito menos, se era malo dicíao e punto.
P. ¿Que lle paracería a homenaxe no Día das Letras?
R. Para el perseguir a gloria ou o éxito era totalmente o contrario do que debía ser a Poesía. Pensaba que un poeta debe expresarse brevemente e dándolle a maior altura que se lle poden dar ás palabras. Calquera que escriba poesía para perseguir a gloria, para el era o peor, así que estaría horrorizado.
P. ¿En que sentido?
R. Non sabería onde meterse, sendo como era, para el sería unha traxedia. Xa empezara a ser moi recoñecido desde o principio, pero iso non lle importaba absolutamente nada. El o que quería era que lle dixeran se o que facía estaba ben ou non, aínda que os criterios eran os seus, e considerábase un crítico esixente.
P. ¿Resístese a chegar en vida o éxito na literatura galega?
R. O modelo de escritor de éxito sempre o houbo na literatura galega. Sen ir máis lonxe, Díaz Castro e máis eu falabamos de que Álvaro Cunqueiro foi merecente do Nóbel. Tamén houbo outros de grande valía que non tiveron éxito.
P. ¿Como ve as novas fornadas de escritores galegos?
R. Estamos nun momento importante no que hai moitas e diversas voces que contribúen a manter a nosa ferramenta, que é a lingua galega. Hai unha cuestión importantísima que faría feliz a Díaz Castro, e é que hoxe os nosos escritores están mioito máis no mundo, sobre todo os máis novos, que falan idiomas e len na lingua orixinal. Esa sería a súa máxima satisfacción, que os nosos autores participen de ti a ti cos grandes doutreas literaturas, que marchen a traducir os textos orixinais e os pasen ao galego, esa sería a homenaxe que lle gustaría, moito máis que lle adicasen o Día das Letras Galegas, que tamén agradecería infinitamente. Pero o que si o tería moi preocupado, como xa lle preocupaba daquela, sería a calidade da lingua. Para el o escritor debe ir á raíz da lingua. El cría firmemente que calquera expresión lingüística podía ser elevada a rango literario, pero non concebía escribir literatura co mesmo nivel lingüístico co que se escribe unha solicitude a un organismo público. El distinguía moi ben esta prosa pedestre da lingua literaria, que consideraba sagrada. Por iso admiraba tanto a Valle-Inclán, a Shakespeare, Cervantes ou a Aquilino Iglesisas Alvariño. El pediría beber máis na fonte do idioma, que o galego é moi rico e ten moitas posibilidades. Precisamente iso ten que ser rescatado polo creador, quen ten que quitar todo o fume da lingua, non quedarse con 400 palabras, no estándar, e ir a por 4.000, ou a por 8.000. Non estaría en contra da revolución tecnolóxica, pero coidado, non é literatura o que se escribe nun WhatsApp ou nun correo electrónico, iso non.
P. Entón, ¿como ve a saúde da nosa lingua?
R. Preocúpame, pero como Díaz Castro, non son apocalíptico nin creo que o galego estea en perigo de morte inmediata. Iso si, hai que loitar decididamente para conservar e gañar falantes, porque estamos a perdelos. É algo que se pode reparar, o que pasa é que aí chocamos coa vontade política, porque para que haxa unha verdadeira normalización ten que haber recursos. O galego tampouco se pode centrar todo nun colectivo. Non é patrimonio de ninguén, nin dun partido, nin dunha ideoloxía, senón que é a lingua propia dos galegos e das galegas, mesmo dos que non a falan, que teñen o seu castelán contaminado polo galego e non o saben. Hai que actuar desde esa posición integradora. Para min son tan importantes as medidas normalizadoras como a propia calidade da lingua. As xeracións de hoxe foron escolarizadas e aprenderon galego, por iso deben ter máis preocupación neste tema. Cada falante debe elevarse e medrar, pero o que se fai é exactamente o contrario. Hai aspectos tan lamentables como o uso da conxunción «i» na escrita, aínda que na fala si se permita o seu uso. Iso ademais da errónea colocación dos pronomes, do uso fundamental da sintaxe... Moitos escritores pensan que a sintaxe en castelán é valida e non é así.
