Xeracións enteiras escandalizábanse ou emocionábanse con el. Millóns de persoas odiábano ou venerábano. Foi xefe na ditadura e na democracia, que uns pensaban que contribuíu a crear, e outros que chegou a devaluar. O seu populismo, o do home que nunca tivo que comprar un billete de autobús porque sempre andou en coche oficial, foi capaz de enardecer as masas: a favor e en contra. Ninguén en España se mostrou en sesenta anos indiferente ante o ''ciclón Fraga''.
Ata a súa retirada en 2011 foi o político en activo máis vello de Europa e só o tempo e o petroleiro Prestige lograron vencelo en Galicia, o seu último destino político, ao que seguiu vinculado coa súa designación como senador autonómico.
Un fascista, un grande español, un home traballador, colaborador de Franco, ''antigalego'' ou defensor de Galicia. Calquera tipo de descrición, eloxio ou crítica dispar conviviu durante decenios en bares, conciliábulos políticos ou discusións entre amigos para unha abafadora personalidade, o León de Vilalba, á que unicamente a ancianidade concedeu o beneficio da tenrura.
El mesmo se presentou sempre como un acoirazado. ''Vou cansalos a todos'', dixo nunha entrevista antes de presentarse ás súas primeiras eleccións en Galicia, o que logrou con fartura nos seus quince anos no poder (1989-2005), ata que un petroleiro, nunha noite de novembro de 2002 conseguiu afundilo dous anos despois nas urnas.
''¿Quen é ese señor tan impertinente que fixo unha pregunta tan intelixente?'', inquiriu Fraga nos 90 a un colaborador ante unha observación considerada irreverente dun xornalista galego.
Un dos seus estreitos colaboradores, Jaime Pita, chegou a dicir nun mitin que Fraga era ''presidente do PP galego, presidente fundador do PP nacional, presidente da Xunta... presidente de todo''. Daba ordes sen contemplación e son soadas as súas expresións ''isto é intolerable''; ''e punto'', ''vaia vostede a tomar... por onde corresponda'' ou ''que pasen os antidisturbios'', que dixo nun acto público ante unha protesta estudantil, unha frase que, como moitas das súas ao final do seu mandato, máis que crear temor, provocaba comicidade.
Como a estraña sensación que causou as xornalistas invitados á súa casa de Perbes verlle rifar á súa asistenta por colocar unhas cuncas para a queimada, ao seu xuízo, de
xeito equivocado. A muller respondeu cunha tranquilidade abraiante: ''Si, si, don Manuel'', cun ademán que podería traducirse: ''Non é tan fero o león como o pintan''.
Coas súas maiorías absolutas en Galicia, este corredor de fondo que sufriu altibaixos na traxectoria da dereita, á que pilotou na transición, conseguiu na súa terra os mellores resultados de España. Antes fracasara na tentativa de chegar á Moncloa, coa súa carga de ministro franquista e o seu perfil de dereita dura.
O veterano dirixente conservador, a quen sucedeu Feijóo, instaurou en Galicia coas súas maiorías a chamada ''pax fraguiana'', na que ninguén da súa contorna se atrevía nin a gañarlle ao dominó.
Esta aparente paz traduciuse en que era o centro de todo: opinaba desde o conflito de Nagorno-Karabaj ao problema do pemento de Padrón; nun férreo control da prensa durante algúns anos e en innumerables libros brancos, ''retiros'' espirituais cos seus conselleiros en mosteiros; quilómetros percorridos e frases soadas e chocantes.
O Fraga ministro de Franco; o Fraga de tirantes coas cores da bandeira española; o Fraga que pediu, deixando perplexo o seu partido, a administración única; o Fraga falando das mulleres dun xeito que hoxe sería politicamente incorrecto; o Fraga que se entrevistou con Fidel Castro ou visitou a Libia de Gadafi; o Fraga que foi a un concerto de Bob Dylan ou o Fraga chorón invocando a Galicia e falando mellor galego que os adversarios de esquerdas son o mesmo Fraga: apadumador.
Da súa herdanza política quedan moitos debates, o máis actual, o problema que deixou tras a súa marcha, a Cidade da Cultura, o seu gran soño e o grave conflito para os seus sucesores.
O máis madrugador dos senadores deixou a súa actividade en setembro. Enfermo desde hai anos, Manuel Fraga faleceu facendo realidade unha frase súa: ''Son como un ciclista: se paro, caio''.
