"A CULPA non pode morrer solteira!" escribe Luís Rei (A Coruña, 1958) no seu último libro, O encargo do señor Castelao (Xerais, 2016). Sobre isto, culpas, remordementos e desexos de vinganza, vai esta "novela de non ficción", que o autor, xornalista, escritor e político, publica en plena conmemoración do centenario da chegada de Castelao a Pontevedra. Precisamente eles dous, Castelao e Pontevedra, comparten protagonismo neste título que Rei ambiciona continuar nunha serie de episodios nacionais.
Volve elixir uns personaxes reais, como no caso de O señor Lugrís e a negra sombra, para asinar unha "novela de non ficción".
As novelas son anacos de vida. Poden ser produto exclusivo da imaxinación dos seus autores ou poden construírse a partir de vidas reais. Case sempre na construción dos personaxes servímonos de modelos reais, só que a maioría dos autores o que fai é cambiarlle o nome e transformalos exclusivamente en personaxes literarios. A min iso cánsame e paréceme que a propia vida e a propia traxectoria de cada un de nós ten riqueza suficiente para que se disfrace o menos posible.
Pero o xornalista que vostede é entende que nesta "non ficción" hai algo de trampa porque o autor fabula o que lle parece.
Porque un colle a historia e empézaa e remátaa onde lle dá a gana, pero necesita un mapa para irse movendo nesa constelación de instantes, de episodios non consecutivos, cheos de inexactitudes, que, a través do traballo do narrador, acadan verosimilitude. Isto obriga a introducir elementos absolutamente inventados, pero axuda a que os lectores se identifiquen co que está pasando. Faise digamos que como cortesía cos lectores para que sigan o camiño do libro e non o abandonen por consideralo absolutamente mentireiro. Narrar é un traballo que consiste en contar mentiras, que teñen que parecer verdade. E a mellor maneira de que parezan verdade é partir da verdade.
"A memoria para min é importantísima, unha obsesión. Segue a estar mal contada, mal explicada, e pagamos as consecuencias"
Porque a historia que vostede conta aquí é unha historia real?
Aquí hai dúas historias reais. Unha é a dos anos finais de Castelao, un personaxe que goza de moita bibliografía e moitas achegas á súa peripecia vital. A outra é a do outro gran protagonista da novela, José Gómez Gayoso, que é unha figura menos coñecida, pero tamén moi importante na historia contemporánea de Galicia. Coincidiron na vida en distintos momentos. Eu fágoos coincidir nalgún momento máis.
Son un "primeira clase" e un "segunda clase". Así lles chama.
Si, porque Castelao, pai da patria, ten rúas, avenidas e monumentos practicamente en todas as vilas e cidades de Galicia e, en cambio, Gómez Gayoso é un esquecido, como moitos outros, como centos e como miles de persoas que no seu momento se comprometeron cunhas ideas que os levaron a entregar o mellor de si. No caso de Gayoso, mesmo a vida, porque foi executado no ano 48, preto da Torre de Hércules.
Os comunistas coma el, seguindo a exposición da súa novela, son case todos "segunda clase".
Lorca ten un libro que se titula Romancero gitano. Estes son gitanos sen romancero.
Tiña gardada esta historia? O ano do centenario da chegada de Castelao a Pontevedra non podería ser máis acaído para publicala.
Non. De feito, agora mesmo, pola miña circunstancia, dito sexa orteguianamente, dispoño de pouco tempo para escribir. Esta é unha historia que me acompañou durante un tempo. Foi incubando, como sucede case sempre. De feito, adoita haber tres ou catro no maxín, ata que se produce a epifanía que invita a alimentar un argumento. No caso deste libro sucedeu hai tres anos e medio. É certo que agora o puiden rematar, pero chegou a este ano xa moi acabado. Foi unha coincidencia.
Fala da súa circunstancia, na que compaxina o seu traballo xornalístico na TVG co político como voceiro de Marea Pontevedra e co literario como escritor. Aínda así, anuncia neste libro a escrita dunha serie de episodios nacionais.
Esa é a ambición que un ten. Realmente establécese entre os autores e as súas criaturas unha convivencia. Desa convivencia saen aparicións de personaxes dunha historia anterior nunha posterior. Incluso neste libro hai algunha referencia. No fondo, do que se trata é de contar o noso tempo a través da xente que o viviu ou que o está a vivir. Para min a memoria é importantísima. É o terreo das raíces do que somos. E está mal explicada, mal contada, mal asimilada por todos e padecemos as consecuencias. É obsesiva para min a necesidade de novelar iso.
Ninguén ten a máquina de facer os carnés de bos galeguistas. Eu estou no club que reivindica a Castelao por dereito propio
Ao respecto da memoria, a historia desta novela débese tanto á documentación como ás testemuñas. Remata cunha longa lista de agradecementos entre os que está, por exemplo, Santiago Carrillo, peza clave no final da trama.
O traballo de escribir novelas é moi ingrato nalgunhas cousas porque pide constancia e pide esforzo, pero tamén ten a súa recompensa. Moitas veces esa recompensa, máis que chegar aos lectores, chega antes mesmo de poñerse a escribir. Todo ese traballo previo de ir a hemerotecas, de intentar empaparse de todo o que hai escrito sobre un tempo, de buscar vellas fotos, cancións, películas... O mergullo que hai que facer nese magma inmenso, para min, é a mellor recompensa. Gústame revolver nos vellos papeis das bibliotecas, dos arquivos, das hemerotecas, porque me permite estar vivindo outra vida grazas á literatura. Os que escribimos vivimos varias vidas e os que len tamén. Os libros son o alimento que as persoas buscan cando o seu universo diario non lles chega.
Foi difícil para o autor achegarse á figura dalguén como Castelao? Había unha preocupación por xustificalo, por non manchalo?
Eu creo que fixen unha construción bastante humana. Aínda que si existe unha tendencia que quere situar hoxe a algunhas figuras por enriba do ben e do mal.
Non é o caso de Castelao?
Dígoo en xeral, na sociedade na que vivimos agora. Castelao, despois de ser unha figura vituperada durante moitos anos, ao final impúxose como exemplo e a imaxe que hai del agora é case a dun apóstolo da palabra. Eu busquei a humanidade do personaxe. En lugar de situalo máis alá do ben e do mal, o que quixen foi retratalo transitando precisamente entre o ben e o mal, que é o que facemos todos. Se cadra, no seu caso, o que houbo foi unha aposta forte pola bondade, que é o gran tesouro que ten o ser humano. Dicíao Tolstoi: prémiase case todo, pero a bondade carece de premio. Aínda así, as persoas bondadosas ao final son as que se converten no exemplo ao que hai que intentar achegarse. Nese sentido, eu creo que Castelao era un home bondadoso.
A pesar do desexo de vinganza e de que despois, segundo vostede di, o atormenta.
Hai un momento no que a vinganza está moi presente na súa vida. Hai textos ao respecto, non é unha invención. E esa efectivamente foi a epifanía do libro. Liguei varios deses textos, que son dun momento moi determinado. Houbo unhas semanas, uns meses e mesmo uns anos nos que sentiu a pulsión lexítima da vinganza. Pero, como pesan outras cousas, iso finalmente pode atormentar. O libro xoga con ese dilema.
Cita no Museo: Enrique Acuña, Ana Acuña, Xaime Toxo e Manuel Bragado estarán con Luís Rei este xoves na presentación do seu libro no Sexto Edificio (20.00 horas, entrada libre). Lerán textos Fina Casalderrey e Xosé Álvarez Castro, co acompañamento de Óscar Ibáñez
Faille dicir ao propio Castelao na novela, falando de Bóveda: "Que malo é ser bo!".
É o que acabo de dicir: demasiadas son as veces en que a bondade non ten premio. A tentación para calquera que se queira instalar comodamente no mundo que habita pasa por non permitir que un modelo de conduta sexa un lastre. Aí hai unha reflexión dalguén que entende que a boa conduta, lamentablemente, é un lastre. E, a pesar de todo, segue intentando facer o ben.
Castelao é un home que chega a Pontevedra querendo ser artista e acaba convertido nun político. A historia tenlle que soar.
A riqueza dunha figura como a de Castelao é que ten varias dimensións. Foi artista, escritor e político. Se só se valorara a parte artística, xa sería unha figura moi relevante do século XX galego. Igual a súa obra escrita. Pero hai un momento no que o seu compromiso polo país e co galeguismo o converten nun político. E non nun político ágrafo, como a maioría na actualidade, que practican a política pero reflexionan pouco sobre o traballo político. Todo o seu ideario plasmouno en textos, singularmente no Sempre en Galiza, un libro que se nutre de moitas cousas e que, ao final, acaba sendo unha guía importantísima para coñecer o país no que vivimos. Ser galego e vivir en Galicia sen ler o Sempre en Galiza é estar no país por estar.
No seu caso ten que recoñecer que o político e o narrador acantoaron ao poeta.
Eu realmente empecei querendo pintar e debuxar. A miña vocación inicial era a arte. Aínda fago cousas, pero ao final tiraron máis as palabras. Escribo poesía, pero menos do que debera. Entre outras cousas, porque o traballo de armar novelas é tan absorbente que case impide calquera outra cousa. Un poema escríbese en función dunha loaira, dun fogonazo. É un proceso que empeza e acaba relativamente rápido. En cambio, o traballo de escribir unha novela ten unha permanencia no tempo. Así que escolles iso: prolongar a exaltación. E, ás veces, un tamén cansa de si mesmo. Cando un xornalista lle preguntou a Juan Rulfo: "¿Qué siente usted después de acabar un libro?", el contestou: "Remordimientos". Eu ás veces tamén. E cansazo sempre.
Non sei que pensaría Castelao de que vostede lle estivese a facer oposición a un Goberno nacionalista en Pontevedra.
Eu son galeguista e son castelaoísta. E non hai ninguén que teña a máquina de facer carnés de bos galegos, bos galeguistas ou bos nacionalistas. Nin de carnés de discípulos de Castelao. Ninguén. En todo caso, se alguén está lexitimado para reclamar o exemplo e a traxectoria de Castelao, benvido ao club no que eu creo que estou por dereito propio.
