OS ÚLTIMOS TRINTA ANOS FORON UNHA auténtica guerra para el. Encadeando batalla tras batalla. Por iso, Anxo Lugilde escribiu o seu libro, La vieja compañera (Editorial Península), buscando a complicidade dos termos bélicos. Os da Segunda Guerra Mundial, o gran conflito armado. O xornalista lucense apóiase na capacidade de evocación que teñen algunhas palabras para construír un relato ante o que non é posible deixar de conmoverse. Porque el sentiu na súa cabeza os danos da "invasión de Polonia pola Alemania nazi", sufriu a devastación do "Terceiro Reich das doenzas" e pulsou o seu propio botón nuclear, "como en Alamogordo", cando consentiu en ingresar na unidade de Psiquiatría do Hospital do Mar.
En que momento irrompeu na súa vida a enfermidade, esa indesexable e vella compañeira?
Foi en Lugo, con dezaoito anos, no verán despois da selectivade, cando empecei a ter unhas dores musculares tremendas e moi estrañas e, logo, ao final da tarde, tamén mareos. Entón a miña nai levoume ao noso médico —moi coñecido en Sarria—, Laureano Álvarez Armada, e el foi quen nos dixo que o sentía moito, pero que o que eu tiña era unha depresión. Lémbroo como algo bastante traumático, porque que con dezaoito anos che digan iso... Logo fun ao psiquiatra, a Vidal Pardo, e o que el viu foi un cadro de ansiedade, non unha depresión. Pero parece que o que tiña razón era Laureano, que me coñecía moito mellor.
Como lembra aqueles primeiros anos de convivencia cunha doenza na que posiblemente non tivera pensado?
Non pensara nela, pero neses anos eu xa pasara moitas cousas. A min colleume a separación dos meus pais cando tiña quince anos e xa instalado en Lugo, onde esas cousas non eran nada frecuentes; de feito eu ía ás Josefinas e a directora marcoume como ovella negra por ser fillo de divorciados. Ademais, pilloume nunha época de rebeldía absoluta fronte á figura do meu pai, un home moi autoritario, e tamén vivín unha experiencia moi dura para min no ano 86 e da que prefiro non falar.
Moi cedo, con 21 anos, chegou o seu primeiro intento de suicidio.
A miña nai di que se produciu o mesmo día que o atentado no que foi ferida Irene Villa, pero eu só lembro que foi xusto despois de que collera a tuberculose —pola depresión nin comía, estaba infraalimentado e sen defensas, así que o bacilo de Koch cebouse en min— e que pasaba moito tempo pensando no suicidio. Traballaba en La Voz de Galicia en Ferrol e, cando saía, miraba os horarios dos trens sen querer viaxar, senón para saber cando podía tirarme diante deles. Ao estrés de estudar e traballar —e tiña moito traballo—, xuntóuselle que a miña noiva me deixou e entón fíxeno. Tomei cincuenta ou setenta pastillas, todas as que atopei, pero logo parece que o pensei mellor e fun a Urxencias. Afortunadamente, as pastillas da tuberculose son moi malas para o bacilo, pero menos para o ser humano, e despois de facerme un lavado de estómago xa me viu un psiquiatra. Recetoume Prozac, un antidepresivo que nese momento estaba moi de moda e que se acababa de descubrir. E xa tiven un diagnóstico claro.
O diagnóstico era claro, pero supoño que o ocultou tratando de evitar o estigma que comezando os anos 90 implicaba unha enfermidade mental.
A situación actual da depresión é un escándalo —o pouco que se coñece sobre ela, a falta de comprensión—, pero comparándoa coa de 1990 o certo é que se avanzou moito, así que contábasllo ao teu círculo moi moi íntimo —no xornal no que traballaba, só o meu xefe sabía o do intento de suicidio—, era todo moi segredo. Tamén empecei a ir en Santiago a terapia cunha psicóloga que traballaba nun gabinete na praza de Galicia, e do que máis contento estaba era de que a entrada non fose por aí senón por detrás, porque así era máis disimulado. Logo, se atopaba alguén na sala de espera, aínda que non o coñecese, pasábado mal.
Pouco despois tivo outra tentativa.
Foi no ano 92, pero aí unha parte da culpa foi da psicóloga, que me mandou deixar o Prozac dun día para outro, e iso provocoume en só unha semana unha recaída brutal. Tiña un exame de Xornalismo en Bilbao e fun alí, fíxeno chorando e, cando volvín a Lugo, non podía sacar da cabeza algo que lera sobre que a Ponte Nova era o sitio perfecto para suicidarse. Non sei ben como foi, porque son cousas moi complicadas de rememorar, pero fun á ponte e teño o recordo de pasar unha perna para o outro lado da varanda. A miña nai oírame dicir algo diso e meu amigo Víctor Muñoz foime buscar e sacoume de alí. Non sei máis detalles, porque as lembranzas que conservo son moi vagas.
Despois tivo un tempo de tregua.
Si, si. Fun a consultas co psiquiatra, que me dixo que tiña que volver ao Prozac inmediatamente, e empecei cunha psicóloga, Rosa Iglesias Otero, á que eu chamo "a descifradora" nesa comparativa bélica, que foi a primeira persoa que me axudou a entender o que me pasaba. Recupereime moi ben e no 94 puiden deixar a medicación —esta vez pouco a pouco— e estiven así ata o 2000. Neses anos licencieime en Periodismo e en Ciencias Políticas, viaxei a América por primeira vez... fixen un pouco de todo
E que pasou no ano 2000?
No 2000, por unha mestura de estrés, de problemas persoais... tiven unha recaída. Foi como as anteriores. Manifestouse con contracturas musculares no lombo e nas pernas, que incluso me deixaron coxo por un tempo, e despois con tristura e desexos de morte. Supereino e fun aguantando e cando marchei de La Voz de Galicia baixou moito o nivel de estrés e, de acordo co psiquiatra, puiden deixar a medicación. E aí estiven dez anos, do 2006 ao 2016. Foi un período moi longo no que eu pensei que superara totalmente a depresión.
No seu libro di que "sempre volves. Nunca te acabas de ir". O mesmo que Rosalía cando fala da negra sombra.
Os feitos, no meu caso, demostran que volve, pero ás veces volve porque hai circunstancias extraordinarias e dificilmente repetibles que a fan volver, como me pasou nos últimos anos. E, como cita literaria, eu escollo os versos de Rosalía que din "Luz e progreso en todas partes… pero/As dudas n’os corazós,/E vagoas qu’un non sabe por que corren,/E dores qu’un non sabe por que son". Aí xa estaba facendo Rosalía poesía sobre a depresión.
Entón, cre que no seu futuro estará de novo a "vella compañeira".
Eu sigo pensando o mesmo que algúns psicólogos, que se pode chegar a conseguir que non, aínda que é moi difícil; mentres que os psiquiatras din que é unha enfermidade crónica e perpetua. Entón creo que a estratexia adecuada é ter a esperanza de que eses psicólogos teñen razón, pero ir actuando como din os psiquiatras, porque o problema aquí é que cando ti te das conta xa está desatada. Por exemplo, eu notei o último brote en setembro do 2020, pero o psiquiatra di que xa estaba un mes antes. É curioso, porque un mes antes, o 6 de agosto —xusto a mesma data do bombardeo de Hiroshima—, celebrei o meu cincuenta aniversario e parece que a "vella compañeira" xa estaba aí, coma unha convidada clandestina.
Estes últimos anos foron os máis difíciles?
Si, moi difíciles. Home, non tiven ningún intento de suicidio, pero penso que de habelo non se quedaría en intento... Nestes anos, a dor multiplicouse dun xeito exponencial, porque as contracturas xa non eran no lombo ou nas pernas senón no cerebro, con parálise, lagoas... Eu non son alto, non son guapo nin moi sociable, e a miña arma sempre foi o cerebro, así que imaxínate verme de repente eivado. Porque me pasaba de todo, dende perder unha consulta médica por non ser capaz de relacionar as letras e números que tiña na folla da cita cos turnos que se ían anunciando na pantalla ata querer coller un bus e non saber subir.
Que pasou para que se desatara ese inferno?
En cinco anos, do 2016 ata o 2021, tiven tres episodios moi fortes deste tipo, e iso din os psiquiatras que é moitísimo. Por unha banda morre o meu pai, co que non tiña ningunha relación dende había dez anos e entérome polas mensaxes de pésame que me chegan ao móbil, e nese tempo tamén me vin na lista negra de xornalistas da Xunta, o que tivo consecuencias moi duras para min. Así que recaín no 2018 e no 2019, onde houbo outro elemento excepcional que foi a pandemia. Por iso penso que é moi difícil que se volvan dar as circunstancias que houbo nesas recaídas e agardo que non se repitan.
Tamén aproveitou o cambio de mentalidade sobre as enfermidades mentais que propiciou a pandemia para saír do armario.
A saída do armario é un proceso moi longo. Primeiro tiven que convencerme de que é verdade que é unha enfermidade como calquera outra, como unha pneumonía ou unha tuberculose, o que pasa é que afecta a unha parte do corpo que é o cerebro, e iso ten unhas connotacións especiais; e despois dinme conta de que era unha parvada non contalo, porque os que me querían fastidiar xa sabían o que tiña, así que dicíndoo libéraste e consegues que moita xente che axude. O que pasou foi que eu participaba nunha tertulia na emisora catalá RAC1 e moitos oíntes reclamaban a miña presenza cando desaparecía, así que nunha das voltas sentinme na obriga de contalo. Aí a pandemia tamén axudou, porque como aumentaron moito os casos de depresión creouse un clima de maior comprensión.
Diría que na sociedade se xerou unha percepción distinta sobre este tipo de problemas?
Eu levo practicamente un ano alonxado dos medios por prescripción facultativa, así que sei pouco sobre o que pasou nestes últimos meses, pero creo que si existe esa maior comprensión, aínda que este é un comezo, porque o estigma sobre a enfermidade mental está tan asentado que é moi difícil arrincalo. Pero quizais o único aspecto que non sexa negativo da pandemia sexa este.
Está claro que queda moito por andar.
A psiquiatría é a irmá pobre do sistema sanitario, cando a saúde mental é fundamental. De feito, a min Víctor Pérez Sola, xefe de Psiquiatría do Hospital do Mar, dime que o lamentable do meu libro é que venderei moito durante moito tempo. Porque o meu libro en si mesmo é unha vergoña: que eu pasase máis de trinta anos con esta enfermidade, que se me agravase aínda que non fun un mal doente e que eu mostre no ano 2021 como é unha depresión por dentro e que sexa algo rechamante, cando non é unha enfermidade de minorías... Hai unha alta porcentaxe de xente que nalgún momento pasa por un proceso depresivo, e xente cun perfil que non o pensarías: atractivos, con boa situación profesional... Por iso digo que o maltrato ao depresivo segue a ser escandaloso, aínda que agardo que se estea empezando o camiño cara a normalidade, porque o que me sucedeu a min pode pasarlle a calquera.
Dentro dese camiño está contalo, como está facendo agora, sen omitir os dous ingresos que tivo neste ano no Hospital do Mar.
Os dous foron ingresos voluntarios, o psiquiatra aconselloumo e eu aceptei. O primeiro, en xaneiro, foi durísimo, porque ten unha parte de proceso carcelario: de perda da liberdade, de rexistro e retirada de pertenzas... Sentinme como se estivera no vertedoiro da sociedade, como se caera no máis baixo, e iso levoume a facer unha reflexión e a aceptar unha medicación experimental á que me resistía. O seguinte ingreso foi en maio, para corrixir uns desaxustes no meu tratamento, e porque ante a falta de melloría a "vella compañeira" levoume a unha estación escura na que me dicía que dera un saltiño. Estiven alí 23 días e tamén che digo que, aínda que non lle recomendo a experiencia a ninguén, non foi tan horrible como eu imaxinara. Incluso no lugar que che parece máis terrible atopas cousas boas e eu encontrei esperanza onde menos agardaba.
