Josefina, 106 anos na roda do tempo

Tarde de inverno coa avoa de cuntis ► Josefina Villaverde Fontenla non ten présa nin se cansa de darlle voltas á memoria para relembrar o acontecido na súa longa vida. Todos os padecementos que sufriu non bastaron para arrincarlle nin o sorriso nin a saúde. Non sae a pasear, pero segue atenta o que acontece no mundo
Josefina Villaverde Fontenla é a muller máis vella de Cuntis
photo_camera Josefina Villaverde Fontenla é a muller máis vella de Cuntis

JOSEFINA deixa a cociña, onde arden os rachóns de leña nunha tarde fría, e vén cara o salón. Nunha esquina atópase un sillón cuberto cunha manta. Diante, unha mesiña. Enfronte está o televisor, en enriba del, dous cadros con dous retratos en cada un. E o seu recuncho. Hoxe hai descoñecidos na casa. Pregunta, saúda, sorrí, mira a cara un e cara outro e, camiñando sen bastón nin axuda de ninguén, achégase ata a mesa e séntase nunha cadeira.

«Eu nacín nesta casa. Entón non valía nada. Vaia por Dios. Non cabiamos nela. Durmiamos uns na cabeceira da cama e outros nos pés dela», lembra. «Como moitos», engade. Tivo seis irmáns e todos foron polo mundo adiante a gañar a vida. Algún cruzou o Atlántico e asentouse nunha próspera Arxentina. Severino, Daniel, José, Manuel, Ramona e Mercedes. Pronuncia os seus nomes e conta que seu pai, José Villaverde Lafuente, morreu con 40 anos.

«Todo quedou ás costas de miña nai». A súa voz, ata entón firme, treme por un intre. Josefina bota man dun panoelo de papel e seca as bágoas. Despois conta que aprendeu a ler e escribir na escola de dona Elvira e que sempre tivo bos mestres.

Tamén que desde moi rapaza os seus días eran moi longos porque comezaban as seis da mañá, muxindo as vacas para despois vender o leite. Algún queixo fixeron, pero no para vender nas feiras ou nos mercados. Tiveron tres, e coellos e galiñas, e leiras nas que botou centeo e millo e nas que arrincou as patacas co sacho. E todo eran traballos.

«É o que había, non había outra cousa. Co carro cara o monte, a buscar o toxo, coa picaña ao lombo ou co arado de pau», di Josefina. Conta que nunca traballaron as terras doutros e que sempre houbo un anaco de pan para levar á boca. «Fame de patacas tampocou pasamos. Se non as tiña, miña nai mercábaas. Foi unha escrava. Estiven sempre con ela», engade emocionada outra vez.

Josefina ía ó muíño cando tiñan as súas horas de moenda e facían pan de millo na casa. O forno cocía moi mal, subliña. Mentres rí, a sua faciana ilumínase cando fala das ruadas, nas que bailaba «de adiante para atrás», e nas que nunca deu que falar. «Nunca jamás en la vida, sentencia. Claro que tampouco lle importou rexeitar a petición dun pretendente que lle andivo ás voltas e co que tivo un fillo con 18 anos. «Puiden casar, pero non quixen», afirma. E cando chegaba o domingo ía a misa a primeira hora, porque sempre había que facer, coa roupa de todos os días porque non había outra.

Asenta as meixelas nas palmas das mans, bota para atrás o pano que lle cubre a cabeza e deixa decuberto un pelo denso en forma de cresta que ben podería parecer un peiteado de un futbolista, dun deseño da última moda.

E logo recorda que o día de festa na casa era o da matanza do porco, que xa andaba inquedo antes de que chegara o día de levalo ao banco porque escoitaba berrar outros cando eran amarrados antes de que lle enterrasen o coitelo.

Recorda as mañás frías de febreiro, o sangue quente caendo no caldeiro, as filloas que se facían con el, a cerimonia das copas de augardente que compartían o matador e os homes que o amarraban cando o cocho xa estaba morto, as palla queimándolle o pelo, «nin moito nin pouco», e lavar as tripas coas que facían os chourizos.

Cun garabullo, os sete irmás espetaban un anaco de rixón que facían ó lume da lareira. Era unha ledicia. Outros non podían facer tal cousa. A carne ía parar á artesa, onde a salgaban.

Tempos escuros de lámpada de carburo nas casas en camiños convertidos en lameiras polas que andaba cos zocos que ela mesma cosía e ferraba para que non se lles gastasen. Pero tivo que andar descalza moito tempo e un día que viña acompañado os carros nos que traían unhas vigas, enterrouselle una chatola nun pé. «Unha muller mandoume sentar co cú para arriba e arrincouma».

Josefina viu chegar os primeiros coches a Cuntis e un día levárona ata A Coruña, que daquela estaba moi lonxe. Foi a Vigo. Paseniñamente, os seis irmás foron deixando a casa e ela tamén pensou en abandonala.

Traballou en Pontevedra, servindo na casa dun capitán. Nunca viu un peso nin tivo tempo para saír de paseo. «Todos me invitaban a traballar, tiven unha sorte macanuda», comenta cun sorriso pícaro. Foi un tempo de sufrimento porque o seu pensamento seguía en Cuntis. «Nunca fun capaz de deixar a casa», recoñece.

AS GUERRAS. E de novo no seu berce, ía á casa dunha veciña a escoitar a radio pola noite, que falaba dunha guerra en Europa. E detrás veu outra, preto, tanto que súa nai, Marcelina Fontenla Romero, pasaba as noites na fiestra esperando que en calquera intre chegasen os falanxistas a buscarlle a un fillo. «Daquilo non se pode falar», sentencia Josefina.

«Eu non me alegrei cando morreu Franco», asegura, e remata a frase, «pero xa puido morrer antes porque, se fora así, moitos non morrerían». Viu a Fraga un día que deu un mitin a Cuntis. «Non foi bo, pero eles están alá e nós aínda estamos aquí», di.

Logo conta que sempre votou e que mal no lle vai. Antes xogaba á brisca coas veciñas. Agora non. Tampouco sae a pasear. Ten tres netos, outros tantos bisnetos e catro tataranetos e confesa que lle gusta o baloncesto.

«Teño máis de 100 anos». «Onde eles van», comenta un familiar. Josefina Villaverde Fontenla ten 106. Naceu o 19 de novembro de 1909, non segue ningún tratamento médico, come á mesa con todos, érguese ás once e déitase entre as once e as doce da noite. Despois dunha hora de conversa, vai para o seu sillón e convida a volver outro día para seguir dándolle voltas á roda do tempo.

Comentarios