'A verdade nos espellos', de Rubén Eyré

Para moitos lectores do libro de Rubén Eyré ‘A verdade nos espellos’ serán unha sorpresa a calidade do libro e o depurado das técnicas do autor, pois se trata dun autor prácticamente inédito. De entrada, podemos ver neste libro catro fíos narrativos: un aparentemente realista, relatos que por veces encaixarían na definición de «realismo suxo» e que poderían ben emparentar cos de Raymond Carver; outros relatos claramente situados no fantástico; unha mada de contos instalados no onírico ou no estraño, e aínda algúns moi interesantes que pasan ao campo do mítico e o marabilloso

OS RELATOS máis aproximados ao ‘realismo’,  como tal asinaba que nada mudase, ‘A muller do seu amigo’ ou ‘Estou sentado no Parque de San Lázaro’, amosan un hiperrelismo que se achega a Carver e a Chejov —porque vai ao fondo das cousas, á realidade ‘real’, non á aparente e porque aínda que pretende describir o cotián, faino cunha perspectiva insólita, precisamente porque non hai outro xeito de ver a verdade: a verdade só se ve nos espellos, sempre que non nos iluda o estereotipo— e que acaba por aproximarse á narrativa do Méndez Ferrín máis experimental; outras veces aproxímanse ao mítico por nostalxia e lémbranos a Borges, así eses extraordinarios relatos que son Esperanza e O Anxelón. Nestes relatos que imos convir en chamar realistas obsérvase o que son cualidades da prosa de Eyré: o estilo unas veces moi lírico, outras veces meramente funcional, duro, cortante; a grande capacidade para crear caracteres e personaxes ben definidos, para recrear atmosferas desacougantes que causan auténtico malestar e obrigan á reflexión; a facilidade para explicitar sentimentos e dimensións, ocultas por insólitas ou ocultas precisamente porque non reparamos nelas a causa de que as temos permanentemente diante dos ollos e iso fainos crer que o habitual é o normal; a tremenda opresión que viven os personaxes, con vontades alleas, mecánicas, omnipotentes, gobernando as súas vidas; o seu gravísimo baleiro interior, a desorientación e a miseria moral, e o peso, case nunca explicitado, da culpa; o absurdo da existencia —e non se pode dubidar do pouso existencialista de Sartre ou de Camus—; a conciencia do impersonal que é o poder e a un tempo o inmediato que está, mesmo dentro de cada un de nós; a dicotomía entre un rural que semella puro pasado pero que é humano aínda que triste e inxusto, e o urbano moi actual que está completamente deshumanizado e cousificado. Eyré vai máis aló cós sociólogos e caracteriza o mundo resultante cunha forte violencia, un individualismo radical, unha insatisfacción constitutiva e unha evidente inxustiza instituída e incomprensible. O desarraigamento dos personaxes, a súa desorientación, non proveñen de que non teñan raíces, senón de que son completamente incapaces de recoñecelas. Eyré estanos contando un proceso de aculturación, a morte do rural e a urbanización salvaxe —porque a provoca un capitalismo salvaxe— e mesmo este último episodio da desfeita que chaman crise desde o punto de vista das almas das persoas, non, claro, desde o punto de vista dun economista.

Sempre o fantástico ten algo de sinistro. En por si, moitos dos relatos deste libro poderían ser postos como exemplo perfecto deste axioma, así contos como ‘O Manuel’, ‘Casa pechada’ ou ‘Os chousos’. En canto á técnica, Eyré por veces utiliza a que xustamente se precisa, a de Cortázar —que é, se ben se mira, un parente espiritual— ou Poe, o crescendo, o suspense, o final pechado, a economía de medios, o rigor na construcción, a trama perfecta. A temporalidade está absolutamente marcada. O final é inexorable. Mais outras veces o relato parece non avanzar, ser completamente cíclico, atemporal, e iso é o que se quere provocar no lector: a sensación de pesadelo inacabable, a idea insoportable dun presente continuo, inmutable, e así é en textos como ‘No brazo esquerdo’, ‘Unha noite de 1956’ ou mesmo ‘A noite do día’.

Pero algún dos relatos máis característicos deste libro aproxímanse decididamente ao que chamamos literatura do estraño. Nada do que se narra é, en si, fantástico. E sen embargo, aseméllase ao fantástico, porque produce a mesma sensación de estrañeza, o tema é ambiguo en canto á súa explicación, tende ao tétrico, ao misterioso, ao negativo. É unha literatura dos límites.  O estraño recolle situacións ambivalentes, angustiosas, desacougantes. Esta literatura comparte as técnicas, os motivos e moitos contidos coa literatura fantástica, pero é outra, unha irmá xemelga aínda máis sinistra. No mundo moderno, a literatura do estraño está moi presente entre as masas, mesmo —ou precisamente— entre as masas de analfabetos funcionais. As lendas urbanas son magníficas pezas deste tipo de literatura: todo o desagradable, o arrepiante, o mórbido, o lóbrego, o desmesurado se fai cotián. Eyré, en relatos deste tipo, acentúa as súas características máis notorias: os personaxes sofren literalmente situacións kafkianas —Kafka está máis que presente neste libro—, o tempo practicamente non discorre, trátase de individuos radicalmente solitarios, obsesivos, indecisos ata o paroxismo, a trama non avanza nin retrocede. Así se constrúen os relatos máis próximos ao existencialismo, como en ‘As pantasmas’, ‘O cigarro’, ‘O poder nunca dorme, O enterro da señora Arcadia’ ou ‘Un papel da Garda Civil’, magnífico relato no que se amosa o estraño en estado puro, ademais da importancia que ten o onírico.

Noutros relatos estupendos como ‘O Goianas grande’ ou ‘O Lino e os sete fuxidos’ o marabilloso é cotián, pois todas as cousas do común ocorren continuamente nel, e recoñecemos a xeografía, os xantares, os vestires, os traballos, as obrigas. Ese mundo que se describe con perfecto realismo é o outro mundo, aínda que sexa este. As referencias orais do marabilloso son en Eyré os contos de fadas, a historia oral e as lendas que son en realidade mitos, como as das meigas e a compaña dos mortos. Nestes relatos está o mito propio dos galegos, a mitoloxía das terras do Faro. Eyré déixanos entrever por unha físgoa que o país ten unha mitoloxía propia, á que se engade a mitoloxía da guerrilla antifranquista.

Poderíamos falar da precisa, preciosa e ben interiorizada lingua utilizada, marcadamente chantadina no seu léxico, e isto é un recurso máis para facer cotián, evidente e incontestable o mítico, para facelo noso, pois sucede nun lugar e nun momento inmediatos. E é ademais unha reivindicación de que o máis local é necesariamente o máis universal. Unha reivindicación da existencia do ignorado, do humilde, do afastado, do negado. Rematemos falando do inmensamente belo e triste relato chamado, melancólica e paradoxalmente, ‘Esperanza’, un relato que lembra un dos do grandísimo Marcel Schwob nese libro de culto que é ‘O libro de Monelle’. Ise rapaz, ise vello que co  tiracoios apunta ao espello e non se decide a rachar a verdade é un dos maiores acertos de toda a literatura galega, ademais de ser todos e cada un de nós.

Comentarios