NON LEMBRO a que idade concreta escoitei a Agustín Fernández Paz falar de San Simón, pero si sei que foi naqueles anos centrais da adolescencia nos que a palabra xusta formulada dun xeito acertado pode ter máis repercusión futura que as horas que pasabamos na aula, cos ollos inexpresivos fitando cara a pizarra.
Tamén sei que foi no paraninfo do IES A Xunqueira I, o meu instituto de sempre en Pontevedra, no que comecei a aprender música, e no que algúns dos mestres e mestras, dun xeito ou doutro, tantas veces me inspiraron en moitas facetas da vida. Os pés estarricados, as costas encorvadas naquelas cadeiras de cor verde, as pullas constantes entre compañeiros e o bisbar colectivo inundaban a estancia mentres, pouco a pouco, o autor de ‘Cartas de inverno’, ‘O centro do labirinto’, ou ‘Aire negro’, por citar só tres das obras que marcaron unha extensa traxectoria no eido da literatura infantil e xuvenil, ía facéndose coa atención de varios grupos ata acaparar a totalidade da sala.
Na mente dun adolescente pode trascender décadas
Gravei para sempre na memoria, non sei se froito da casualidade ou produto da escolla desa palabra xusta por parte do orador, as súas sensacións sobre a illa de San Simón. Agardando que o tempo non me xogue unha mala pasada, lembro que contou que, de camiño a Pontevedra dende Vigo, como tantas outras veces, asegurara Ferández Paz, atopárase coa súa presenza. Unha presenza que lle producía sentimentos contraditorios sobre aquela illa na que tantas veces reparaba na compaña da súa filla naquelas viaxes en coche. Unha illa que fora cárcere, e que ao mesmo tempo lle era tan querida.
A anécdota quedou pululando pola miña cabeza, case sen eu decatarme, ao tempo que maldicía o momento en que deixara na casa o meu exemplar de ‘Corredores de sombra’, que aínda hoxe gardo sen asinar. Eu daquela non sabía que pasara con San Simón. Tampouco a ninguén se lle ocorrera contarmo. Moitos anos despois tomei conciencia da gravidade dos feitos.
Hoxe, non moi lonxe de San Simón dende a beira contraria á que adoitaba transitar Fernández Paz, tres figuras pétreas, con cada seu disparo no peito, vislumbran a ría de Vigo dende o Alto da Concheira. Ao seu carón, os nomes de 21 asasinados. De todos eles, o máis novo, Víctor Fraiz Castellanos, de 19 anos. Era fillo de Víctor Fraiz, tamén asasinado polo franquismo, e de Placeres Castellanos, guerrilleira da Resistencia francesa contra os nazis e enfermeira (tamén algo de mestra e xornalista), que había sobrevivir ao asasinato do marido e do fillo. O asasinato do xoven Víctor, tal e como recolle Elsa Quintas no libro que lle adicou a Placeres, xogou coas esperanzas dos presos ata o último momento. Sacaron a 12 deles da illa de San Simón, e despedíronse dos compañeiros pensando que os ían liberar. Só se salvou un, e os cadáveres do resto do grupo pasou a coroar o Alto da Concheira. Agora, a lembranza de Victor Fraiz Castellanos figura nesa placa en Redondela, e o rostro de Placeres, natural de Ponte Caldelas, e que viviu os últimos anos da vellez en Caldas, nun mural da Gran Vía viguesa, que xa tivo que ser restaurado despois de sufrir un ataque fascista aos poucos días da súa recente inauguración.
Á vida dos presos de San Simón aproxímase tamén o escritor de Moraña, Xosé Monteagudo, na súa novela Todo canto fomos (Galaxia, 2016), na que, aínda que de xeito ficcionado, percorre o pasado século de historia galega, que se torna real conforme as páxinas nos transportan por lugares e estampas tan familiares como a Praza da Ferrería ou unha xornada de verán en Sanxenxo.
Na mente dun adolescente, o asombroso poder da palabra xusta pode trascender décadas, ou durmir algúns anos na recámara da memoria ata que un día esperta. Nas últimas semanas deste curso, o IES A Xunqueira I recibiu a visita do Exército, que acudiu a informar a parte do alumnado sobre as súas posibilidades para acceder a esta institución. Incluido o xeito de proceder para alistarse nada máis cumprir os 18. Cómpre ofrecerlles aos adolescentes, nunha etapa tan crítica das súas vidas, toda a información posible que os empurre a tomar unha boa decisión de futuro. Pero a información achegada debe ser continua, plural, e amparada por uns mestres e mestras que sexan quen de detectar as fortalezas e inseguridades do alumnado de xeito individual, velando pola súa autoestima e reforzando a súa motivación. Escritores, científicas, informáticos, deportistas, investigadoras, sanitarios, e representantes dos máis diversos oficios que inclúan tamén a Formación Profesional serían outros perfís cos que poder achegarlles a realidade do mundo exterior contando, ademais, cun bo gabinete de orientación, do que tanto está a carecer o ensino público. A palabra xusta, diversa e inesperada, pode ter moitas formas. Só hai que ofrecer ferramentas para atopala nunha etapa tan crucial da vida dos nosos xóvenes.
