O Tribunal Supremo (TS) aproveitou unha sentenza propia ditada o pasado día 15 —e que agora pasará á historia— para determinar as 27 características que definen os malos tratos habituais, un delito no que o autor crea un clima de dominación a través de violencia psicolóxica, verbal, física ou sexual e xera un ambiente "infernal" e "irrespirable" para as vítimas.
A sentenza, da que foi relatora o maxistrado Vicente Magro, confirma unha condena imposta pola Audiencia Provincial da Coruña e ratificada despois polo Tribunal Superior de Xustiza de Galicia (TSXG) ao cidadán Luís Igrexas Pérez polos delitos de malos tratos habituais —dous anos e nove meses de prisión—, ameazas continuadas —un ano e cinco meses de cárcere— e agresión sexual continuada —14 anos e tres meses de prisión—.
O agresor, segundo descríbese na sentenza, creou unha situación de dominio a través de actos de vexación, "ameaza, menosprezo, humillación e control plurais e prolongados no tempo destinados a anular a liberdade da vítima e a impedir o libre desenvolvemento da súa persoa". A muller, que fora vítima antes dunha agresión sexual que estaba a se investigar nun xulgado, só denunciou cando o home violou brutalmente á súa filla, un día que ela se marchou de casa a traballar.
Destaca o Tribunal Supremo que na casa creouse "un ambiente delituoso de malos tratos irrespirable", cun sometemento das vítimas que no caso da nai provocou un dano psicolóxico aínda maior, ao sentirse culpable de permitir os malos tratos ás súas fillas.
A. A definición do delito
Cos malos tratos habituais o ben xurídico que directa e especificamente protexe o artigo 173.2 do Código Penal (CP) é a pacífica convivencia entre persoas vinculadas polos lazos familiares ou polas estreitas relacións de afecto ou convivencia ás que o propio tipo refírese.
B. O papel do testemuño
Na maioría de ocasións, a única proba con entidade suficiente para sustentar a condena do acusado será precisamente o testemuño da vítima, polo que non pode prescindirse da mesma, baixo pretexto de alegación da dúbida de que a declaración da vítima non pode operar como única proba para sustentar unha condena, como xa declarou esta sala. Movémonos, entón, no terreo da valoración da proba, que nos leva ao respecto do principio de inmediación, que non ten alcance en sede casacional. A declaración da vítima é proba de cargo bastante a analizar polo xuíz ou tribunal que actúa desde a súa atalaia infranqueable da inmediación.
C. Violencia verbal, física...
Mediante os malos tratos habituais exércese un clima de "insostenibilidad emocional" na familia mediante o emprego dunha violencia psicolóxica de dominación levada a cabo desde a violencia física, verbal e sexual, pola que exerce esa dominación que intenta trasladar aos membros da familia e conségueo de facto.
D. Subyugación psicolóxica
Mediante os malos tratos habituais o autor deste delito exerce e pon de manifesto a mensaxe que pretende trasladar aos membros do núcleo familiar mediante unha subyugación psicolóxica que pon de manifesto mediante o exercicio da violencia.
E. Unha mensaxe clara
O maltratador habitual desenvolve, así, coa súa familia unha mensaxe clara e diáfano da que poderiamos denominar jerarquización da violencia familiar.
F. Reiteración da conduta
Sanciónase a mesma habitualidad, por canto supón un plus de reprochabilidad penal por unha conduta típica, antijurídica, culpable e punible cuxa perversidad se exterioriza pola reiteración, que é o que lle dota de autonomía fronte aos actos individuais que conforman a habitualidad e sen que diso poida inferirse un atentado á prohibición do bis in idem, ao tratarse dunha manifestación autónoma que o propio texto penal considera de forma independente a cada unha das formas nas que se manifesta esta actitude violenta.
G. Un delito autónomo
Reflíctese, así, pola doutrina que os malos tratos habituais na violencia doméstica é un delito autónomo cuxo ben xurídico protexido é a integridade moral da vítima, tratando de impedir a vivencia nun estado hostil e vejatorio continuo. E, o que é importante, a súa forma de manifestación pode ser física, pero, tamén, psicolóxica, podendo causar, incluso nalgúns casos, máis dano ás vítimas o psicolóxico que o físico, por canto aquel poida que nin tan sequera cheguen a percibir que están a ser vítimas, o que agrava máis o feito da non denuncia en moitos casos e a permanencia no tempo dos malos tratos psicolóxicos que pode afectar, e de gravidade, á psique.
H. Habitual ou individual
Ademais, no que incumbe á relación concursal entre o delito de malos tratos habituais do artigo 173.2 CP e os delitos de malos tratos individuais do artigo 153.1 CP, recorda a doutrina que o delito do artigo 173.2 CP mantén a súa autonomía respecto dos eventuais tipos que poidan resultar dos actos violentos que repetidos constitúen o seu substrato e esencia. Véxase a cláusula de salvagarda do concurso de delitos do artigo 173.2 in fine do Código Penal. Así, o artigo 173 é compatible coa sanción separada dos distintos feitos violentos exercidos sobre a vítima.
I. Convivencia insoportable
A autonomía delituosa do artigo 173.2 do CP respecto dos actos violentos habituais que o integran radica no ben xurídico protexido. O delito do artigo 173.2 CP consúmase cando a actuación se manifesta de xeito habitual e determina a creación dunha convivencia insoportable para a vítima, a cal vive e respira nunha situación de medo, depresión e ansiedade, temendo, incluso, pola súa vida, todo o cal implica un claro descoñecemento, por parte do acusado, da dignidade persoal da muller.
J. Violencia presente
A conduta que se sanciona no art. 173.2 é distinta das concretas agresións cometidas contra esas persoas, o que se corresponde co inciso final do precepto, que establece a pena para a violencia habitual sen prexuízo das penas que puidesen corresponder aos delitos ou faltas en que se concretaron os actos de violencia física ou psíquica. A conduta típica vén, pois, integrada por unha forma de actuar e de comportarse de xeito habitual na que a violencia está constantemente presente, creando unha situación permanente de dominación sobre as vítimas, que as atemoriza impedíndolles o libre desenvolvemento da súa vida. Tal forma de actuar tradúcese e maniféstase en distintos actos agresivos, de maior ou menor entidade, pero sempre encadrados naquel marco de comportamento.
K. Concreción das datas
Nos casos de malos tratos habituais que se prolonga ao longo do tempo pode haber concreción, ou non, de datas, e pode ser difícil que a vítima ou vítimas recórdenas con detalle, xa que poden referir o estado permanente dos malos tratos, pero na maioría dos casos trátase dunha conduta repetitiva, o que non provoca indefensión.
L. Clima de dominación
A habitualidad non é un problema aritmético de número mínimo de comportamentos individualizados que han de sumarse ata alcanzar unha determinada cifra. Menos aínda pode esixirse un número concreto de denuncias. Responde máis a un clima de dominación ou intimidación, de imposición e desprezo sistemático que os feitos probados describen de forma moi plástica e viva.
LL. Atmosfera xeral
A apreciación dese elemento de habitualidad non depende da acreditación dun número específico de actos violentos ou intimidatorios. O determinante é crear unha atmosfera xeral desa natureza, que trasluzca un afianzado instrumento de superioridade e de dominio cara á vítima, o que sería produto dunha reiteración de actos de violencia psíquica ou física de diversa entidade, ás veces nimia, pero cuxa repetición provoca esa situación que permite falar de habitualidad.
M. A habitualidad
A habitualidad, así configurada, responde a un concepto criminológico-social máis que xurídico formal. Será conduta habitual a do que actúa repetidamente na mesma dirección con ou sen condenas previas, que de existir, hai proba daquela, aínda que non a única vía para a súa acreditación.
N. Múltiples vítimas
Os malos tratos habituais xera a existencia dun só delito aínda cando ese clima habitual violento poida afectar a varios dos suxeitos pasivos mencionados no precepto e sen prexuízo, está claro, do concurso real que poida trazarse cos distintos delitos que contra bens xurídicos individuais puidéronse cometer nese contexto relaciona. A pluralidade de suxeitos afectados, insistimos, non transforma a natureza unitaria do delito do artigo 173.2 CP en tantos delitos homoxéneos como persoas mencionadas no tipo soporten directamente o clima habitual de violencia creada polo autor.
Ñ. Categoría do delito
O tipo do artigo do 173.2 CP aproxímase á categoría dos delitos de estado nos que se crea un resultado antijurídico que non aparece vinculado a unha concreta identidade do suxeito pasivo, mediante a xeración dun clima habitual de violencia, sujeción e dominación que se proxecta sobre todos os que, con independencia do seu número, queden encerrados, valla a expresión, en devandito círculo. Resultado, xa que logo, diferenciado daqueles que se deriven das específicas accións de violencia psíquica ou física contra unha ou varias das concretas persoas afectadas.
Ou. Ambiente infernal
"Cos malos tratos habituais exércese un ambiente infernal e irrespirable que envolverá a convivencia", a partir dos actos de violencia ou cosificación dirixidos no tempo "sobre o mesmo ou diferentes suxeitos pasivos dos previstos no precepto", resultando incluso indiferente que algúns de tales actos houberen sido xa axuizados con anterioridade.
P. Parámetros para a pena
O número de persoas directamente afectadas por devandito clima violento duradeiro, como a frecuencia con que se reiteren os actos de violencia, a natureza concreta dos comportamentos, ou o dano que os actos de dominación poidan irradiar aos demais integrantes da unidade familiar, servirán como parámetro para avaliar os indicadores de antijuridicidad da acción e o alcance da culpabilidade do responsable. Datos todos eles que deberán ser tomados en conta para a individualización da pena que se vai a impor.
Q. Especial crueldade
Os malos tratos habituais configúrase cunhas características de especial crueldade no autor que no círculo do seu propio fogar familiar exerce uns malos tratos prolongados, e que aínda que se desdobra en actos illados de feitos que poden levar, individualmente considerados, unha penalidad reducida, a reiteración neses feitos provoca un dobre dano na vítima, tanto físico se se trata de agresións causando lesión ou sen causalas, ou en expresións con rango de malos tratos psíquicos, por afectar á psique das vítimas, non só as expresións que se profiren, senón os malos tratos físicos habitual vindo do autor do que veñen os feitos, que non se trata dun terceiro alleo ás vítimas, senón da parella da vítima, ou o pai das mesmas, como aquí ocorre, o que agrava o padecimiento das vítimas de violencia de xénero e doméstica.
R. Dano continuado
Os malos tratos habituais produce un dano constante e continuado do que a vítima, ou vítimas teñen a percepción de que non poden saír del e do acoso de quen perpetra estes actos, coa circunstancia agravante en canto ao autor, de que este é, nada menos, que a parella da vítima, o que provoca situacións de medo, incluso, e unha sensación de non poder denunciar.
S. O silencio prolongado
Nos malos tratos habituais poida que o silencio sexa prolongado no tempo ata chegar a un punto no que, ocorrido un feito grave, decídese, finalmente, a denunciar por chegar a un límite a partir do que a vítima xa non pode aguantar máis actos de malos tratos cara a ela e, en ocasións, tamén, cara aos seus fillos.
T. A credibilidade
O atraso en denunciar a vítima os actos de malos tratos habituais non pode ser tido en conta para minimizar a credibilidade da declaración da vítima polas propias características deste tipo penal no que o silencio das vítimas maniféstase como unha das máis relevantes, o que agrava o resultado lesivo emocional e físico das vítimas ao final deste percorrido de malos tratos.
U. Risco da denuncia
Iso vai unido a que cando a vítima se decide a denunciar, ou a querer romper a súa relación ante o carácter insoportable do que se exerce sobre ela e os seus fillos increméntase o risco de que os actos de malos tratos pasen a un escenario de incremento "grave do risco da vida da vítima", xa que se esta decide comunicar a necesidade dunha ruptura da relación, ou lle denuncia por eses feitos, o sentimento de non querer aceptar esa ruptura o autor dos mesmos provoca que poida chegar a cometer un acto de maior gravidade, e que pode dar lugar, incluso, a actos da denominada violencia vicaria.
V. Denuncias previas
Nos malos tratos habituais a inexistencia de denuncias previas non é entendible como unha declaración non certa ou inexacta, ou que a vítima falta á verdade, xa que a existencia de denuncias previas non é un requisito sine qua non esixido na valoración da proba da vítima no delito de malos tratos.
X. O resentimento
Que a vítima se decida, ao final, a denunciar os malos tratos habituais tras un feito de gravidade, non altera a súa credibilidade, e é obvio que a relación que manteñan non sexa boa, e máis aínda cando tras a convivencia, ou durante ela, houbo malos tratos. Pero iso non ten por que levar a que na declaración da vítima enténdase que sempre e en calquera circunstancia existe unha dúbida acerca da súa credibilidade. Non pode alegarse que iso é por resentimento, e non quere dicir que a vítima amenta, senón que o resentimento existe de calquera modo, pero por esa existencia dos malos tratos, o que non debe levarnos a dubidar de que o que declara acerca dun feito concreto sexa incerto.
E. Habitual / Reiterado
A redacción do artigo 173.2 CP que sanciona a mera conduta habitual dos malos tratos como tipo penal autónomo ten unha específica misión de impartir un maior reproche penal a unha conduta tan execrable como o é os malos tratos reiterados.
Z. Secuelas graves
A relación de sometemento "psicolóxico" que provoca os malos tratos, e que pode plasmarse en secuelas graves psíquicas, determina a paralización de tomar decisións libres á vítima, xa que a vítima non é consciente de que estea a ser victimizada, porque a dominación e subyugación do autor do delito de malos tratos permite conseguir que a vítima non poida saír do ciclo da violencia habitual que exerce o autor.
