Na miña última columna aquí faleilles da desinformación. Era 19 de febreiro e, desde logo, non contaba coa que nos viña enriba, tanto na súa dimensión sanitaria e social como na (des)informativa que, a fin de contas, é do que lles veño falar eu. E é que neste período que estamos a vivir é probable que chegasen a vostedes todo tipo de remedios caseiros contra o COVID-19, novas sobre vacinas listas xa para envasar, ou vídeos tan alarmantes coma o das caixas de material sanitario –tan necesario en España– enviado en camión a Francia e que eran, en realidade, paquetes de folios. Según Maldita.es, medio español especializado en fact-checking, "levamos" 538 bulos sobre COVID-19 cando redacto isto, e sumando. Unha auténtica infodemia.
Como acaban de ler, hai quen se preocupa de levar rexistro da desinformación que circula e –o que é máis importante– de facer as comprobacións pertinentes para determinar se unhas declaracións, un vídeo ou unha aparente nova é verdade ou non: son os fact-checkers, ou verificadores de datos. A verificación de datos en si forma parte da labor xornalística e conta con ampla tradición neste eido, sobre todo, nos EUA. A lóxica desta relación é moi doada de entender: se alguén di que chove e outra persoa di que non, o traballo do xornalista non é contar as dúas versións, é abrir a ventá e comprobalo (que dicía, seica, Jonathan Foster).
A cuestión é que hoxe en día nin a información nin a desinformación se manifestan só a través dos medios de comunicación clásicos. A desinformación pode ser unha captura de pantalla manipulada ou a declaración dun político que corre coma a pólvora por grupos de WhatsApp e chega a miles de persoas sen necesidade dos medios chamados convencionais e... como paramos iso?
A resposta abrangue moitas frontes pero imos centrarnos na cuestión dos fact-checkers. A medida que a desinformación comeza a ser un problema cada vez maior para a sociedade, xorden iniciativas xornalísticas dedicadas, de xeito específico, á verificación das declaracións de personalidades públicas e de contidos que circulan como certos a través das redes sociais. Algunhas destas iniciativas nacen como seccións dentro de medios de comunicación tradicionais (fundamentalmente xornais) e outras son novas empresas, fundacións ou entidades sociais. A etapa de maior crecemento destas iniciativas rexístrase entre 2014 e 2016 e, según o censo do Duke Reporters’ Lab, son 237 os medios –distribuídos en 80 países– que, a día de hoxe, se presentan dese xeito ante a súa audiencia.
O enorme crecemento destes “vixiantes da verdade” fixo que no 2015 o Poynter Institute – unha prestixiosa institución estadounidense fundada en 1975 coa finalidade de fortalecer o papel do xornalismo na sociedade– crease a International Fact-Checking Network (IFCN), que agrupa ás iniciativas xornalísticas de verificación de datos que cumpran unha serie de principios éticos definidos pola institución e que son os seguintes: 1) non partidismo e equidade na verificación de datos, 2) transparencia das fontes, excepto nos casos en que a seguridade persoal dunha fonte poida verse comprometida, 3) transparencia no financiamento e a organización, 4) claridade na metodoloxía que utilizan para seleccionar, investigar, escribir, editar, publicar e corrixir as súas verificacións, 5) corrección clara e transparente de acordo coa política de correccións, procurando, na medida do posible, que os lectores vexan a versión corrixida.
Calquera medio que teña interese en formar parte da IFCN debe solicitalo e un auditor independente –tanto con respecto ao medio como ao Poynter Institute– encárgase de elaborar un informe sobre o cumprimento ou non dos principios. Os auditores externos son, xeralmente, académicos de recoñecido prestixio na área do xornalismo. No casos dos membros españois da IFCN –Maldito Bulo (Maldita.es), Newtral e EFE Verifica (socia desde marzo de 2020)–, por exemplo, foi Ramón Salaverría, da Universidade de Navarra, o encargado de elaborar o informe. É destacable tamén que a membresía non é un dereito a perpetuidade: os asinantes do código deben solicitar cada ano seguir sendo membros e someterse de novo a un proceso de avaliación externo. Así pois, cando un medio entra a formar parte da IFCN hai certas garantías de que o traballo de verificación que fai é, en xeral, correcto e honesto. Son 73 en activo e 15 en proceso de renovación.
De todo isto ninguén sabería moito de non ser porque, cando Facebook ou Google comezaron a tomarse en serio o problema da desinformación nas súas plataformas, recurriron, polo seu prestixio, á IFCN como entidade independente para verificar contidos e, polo tanto, a Maldita.es e Newtral no caso español.
Que fan exactamente? como traballan? Son boas preguntas que quedan para o seguinte artigo.
