Blogue | TAL COMO ÉRAMOS

Mulleres do mar

ADP
photo_camera ADP

OS MARIÑEIROS adoitan falar “da mar”, en feminino, namentres que, en curioso contraste, o mundo do traballo vencellado a este medio está incontestablemente marcado polo referente masculino. No imaxinario colectivo dos galegos predomina un punto de vista pouco matizado, segundo o cal a pesca constitúe tradicionalmente nunha actividade propia dos homes. Baixo este prisma fraguouse un estereotipo marcado polos prexuízos de xénero, que enxerga o mar como ámbito masculino e a terra como escenario da actividade feminina. Neste marco referencial, o labor das mulleres tivo unha consideración secundaria, polo que nunca foi valorado nin retribuído con equidade. En efecto, ao traveso dos tempos foise forxando unha imaxe épica do pescador varón -veraz, pero incompleta-, presentado como protagonista exclusivo que arriscaba a vida con afouteza na captura do peixe, tendo que afrontar terribles temporais. A isto contrapúñase a representación prosaica das mulleres como meras auxiliares: carrexonas, redeiras, mariscadoras e pouco máis. Elas estaban aí, na retagarda, reflectidas na consabida estampa da agarda, vivindo con impaciencia e temor o regreso dos seus homes. Ollábase a estas mulleres como meras figurantes nun teatro en penumbra, ás que ninguén concedía maior importancia. Pouco visibles na súa condición de traballadoras, elas tamén vencelladas ao mar, mais case desapercibidas, como seres na néboa. Un enemigo terrible, a brétema, por certo, que desorientaba por completo aos mariñeiros. Cando se levantaba na costa de Carnota, os pescadores facían soar o “corno da néboa”, que viña sendo unha buguina grande que ao soprar nela emite un son semellante a unha serea de barco. E quen acudía na súa axuda? Pois as súa mulleres, claro, que tiñan que estar durante moitas horas na beiramar pendentes dese son, se cadra toda a noite, para darlle resposta e orientalos, dicíndolles: -Estades no espigón; ou ben: -Andades perto de tal praia; ou en tal ou cal sitio...

Os homes foron, certamente, protagonistas dunha innegable epopea do mar, pero tamén é verdade que, con toda seguranza, non terían conseguido sobrevivir sen as mulleres, que semellaban levar unha vida prosaica, de aparente acougo, na terra firme. So moi recentemente comezouse a recoñecer a aportación verdadeiramente relevante das mulleres ao sector pesqueiro, realizada dende praias, portos e mercados. Como sinala J. Carmona, a súa contribución resultou primordial, de xeito que se Galicia ostentou durante moito tempo a hexemonía pesqueira da Península, no foi só grazas a inxente lexión de homes dedicados ás pesquerías, senón tamén mercé aos milleiros de esforzadas mulleres que arranxaron as redes, limparon, axeitaron e comercializaron o peixe.

No espazo litoral, as mulleres, ademais de ocuparse da casa e atender os fillos, adoitaban ter que coidar dunha horta e alimentar os animais domésticos: un porquiño e unhas galiñas. Pero sobre todo se aplicaban en arduas actividades vencelladas á pesca, como redeiras, carrexonas, espichadoras, pescantinas, mariscadoras... E, asemade, como percebeiras, faena pouco visibilizada. A imaxe tópica é a dun home nas rochas afrontando -de novo a épica!- o estoupido das ondas. Unha delas manifestaba que nos nosos días ían faenar con botas e traxes de neopreno, pero había que imaxinar as súas avoas, que apañaban o percebe con saias e alpargatas. 

Salientaba ademais que nesta actividade houbo sempre mulleres, sendo un oficio tradicional para elas nas localidades costeiras. Moitas comezaban este arriscado desempeño moi novas, levadas polas súas nais que as instruían no oficio. O primordial para as percebeiras era permanecer moi atentas a “ola mala”, como lle chamaban á que podía arrastralas, que aparecía cando menos o agardaban. Por iso non debían traballar cos oídos tapados, a pesares de que ao telos abertos entráballes no inverno un frío húmido e terrible. Os cartos que obtiñan como retribución non constituían un soldo digno, dada a dificultade do choio; dáballes para ir tapando buratos e pouco máis. Polo demais, afectáballes o mesmo problema que tiñan os colleiteiros de viño: elas e as súas familias tiñan que conformarse co produto de peor calidade, xa que o mellor tiñan que reservalo para a venda. E poucas se libraban de pagar o alto prezo de ter que expoñerse, ademais do perigo, á humidade e a friaxe contraendo unhas inevitables doenzas profesionais: a artrose, as infeccións de ouriña e, por riba, de todo a otite.

De por parte, namentres os homes mariscaban dende as pequenas embarcacións, elas faenaban nas praias a pé e descalzas, e tiñan que mollar as pernas cando se adentraban no mar a procura do berberecho, a ameixa e máis a navalla. E os reumatismos, claro, estaban á orde do día. Tamén tiraban dende as praias das redes de copo, se encargaban de facer a descarga do peixe nos peiraos e cargaban na cabeza coas patelas de xurelos e sardiñas para percorrer, sempre descalzas, as corredoiras das aldeas, facendo troque -que cartos había poucos- por millo, patacas ou fabas. Un traballo que viña de antigo. Xa no século XVIII, Campomanes sinalaba que, nas provincias marítimas de Galicia, as mulleres: “levan a vender o peixe fresco dende os portos de mar a terra adentro, ou aos mercados”. Algunhas delas chegaron a especializarse como peixeiras, erguéndose as tres da madrugada para recoller o peixe directamente dos barcos, ou ben nas lonxas. Todas elas, mulleres do mar, rexas, curtidas, entregadas e resistentes, ás que podemos imaxinar levando enguedellado no cabelo, axitado por unha brisa livián, a estrofa da canción que marca este difícil tempo: “Somos como o xunco que se dobra, pero sempre segue en pé”.

Comentarios