CASE SETENTA anos despois da súa publicación, 1984, a novela de Orwell, converteuse hoxe nun éxito de ventas provocado pola asociación, inducida mediaticamente, coas decisións e actitudes exhibidas sen pudor polo recente elixido presidente dos EE.UU. Ademais de demostrar que todo é susceptible de ser convertido en obxecto de mercado, resulta dunha flagrante hipocrisía que os supostos intelectuais do sistema dominante, con finxida consternación, falen agora da "habitación 101", de "neolingua" ou da "policía do pensamento" como se eses elementos da distopía orweliana agromaran de súpeto animados por un tolo que quere enzoufar a nosa inmaculada 'vida democrática'.
Denunciaron as múltiples vallas levantadas no mundo, os 'guantánamos', "habitacións 101" e a variada inversión para atentar contra liberdades e dereitos? Que supón o perverso emprego de eufemismos e a represión calculada de palabras ao servizo dos intereses do poder, senón a neolingua da obra de Orwell? Que posición adoptaron ante as accións reais da actual "policía do pensamento" tendentes ao control social e político dos cidadáns, para tentar lexitimar a colonización económica a través da colonización mental? Son estas preguntas pura retórica porque o efecto devastador dos controis e as colonizacións que lograron leva implícita a resposta ás mesmas. Asentado o pleno domino na estrutura económica, aplícanse coa mesma fruición no ámbito das ideas, importante para garantir ese control total ao que aspiran e que parece escandalizar a algúns dos que prestan a súa colaboración para acadalo.
A monopolización dos medios polo poder establecido actúa hoxe como a máis eficaz policía do pensamento
Nada novo, polo tanto, agás a necesidade de adaptar as formas á orde nova do actual momento histórico. Precisamente sobre esa superestrutura ideolóxica que, a través da uniformización do pensamento, pretende reproducir, asegurar e lexitimar os intereses da presente fase do capitalismo, quería reflexionar para desenmascarar as andrómenas que foi entretecendo con habilidade cara ao logro dos seus obxectivos. Foron moitos os pensadores, desde o primeiro terzo do século pasado, que deron conta de como se foi xestando ese control ideolóxico, que chamaremos aquí "pensamento único", alertando das intencións do mesmo, describindo as características que ía adoptando en función das necesidades inmediatas do sistema dominante e advertindo das consecuencias alienadoras para a humanidade que se derivarían de lograr impoñerse universalmente.
Parece obrigado recoñecer a importancia da achega gramsciana da "hexemonía cultural", tanto pola novidade do seu enfoque como pola influencia exercida. Con ela, patentiza como a clase dominante impón a súa cosmovisión e os seus valores para convertelos na ideoloxía dominante comunmente aceptada. A consideración da hexemonía como expresión da dominación e a súa incorporación á análise política resultaron un acicate cara á reflexión sobre o tema que nos ocupa. Non menos importantes foron as contribucións da Escola de Fráncfort. Así, por exemplo, Horkheimer, critica a razón que, impregnada por unha lóxica de dominio, devén en razón única instrumentalizada para salvagardar o sistema. Marcuse fala dun "pensamento unidimensional" como resultado da imposición, tanto no ámbito público como no privado, da única dimensión do pensamento liberal: a económica. Máis recentemente, o galego Ramonet reelaborou o concepto de pensamento único para expresar como o economicismo neoliberal, no seu afán de universalizar os intereses do capital financeiro internacional, se presenta como o único pensamento válido. En síntese, caracterízase polo predominio do económico sobre o político e a imposición do mercado como único criterio regulador da distribución da riqueza.
Para asentar ben isto idearon a globalización económica, a división internacional do traballo para abaratar salarios, a privatización, a competitividade, o individualismo, o consumismo, a obsolescencia calculada de calquera produto e a redución ó mínimo do estado como paliativo das inxusizas implícitas no capitalismo e a ampliación ó máximo para compensar calquera diminución da plusvalía da clase dominante. A idea que vertebra esta ideoloxía é que o mercantilismo apuntado é algo natural e pensar outra alternativa considérase como unha enfermidade adolescente, converténdose a aceptación dese pensamento único como o rito de paso para ser recoñecido socialmente. Escapando de idealismos interesados, resulta evidente que a dominación derivada do pensamento único non depende do pensamento en si, senón da enorme asimetría na distribución de poder na sociedade actual. Igual que na novela orwelliana, o 'Gran Irmán' ten o control absoluto.
A monopolización dos medios polo poder establecido actúa hoxe como a máis eficaz policía do pensamento, exercendo unha estreita vixilancia para garantir que a maioría pense e actúe de acordo aos patróns impostos polas elites, pero que asume e emprega como se foran propios, aínda que vaian en contra dos seus intereses obxectivos. Ante a forza destrutora do monstro manipulador, cal será o nivel de resiliencia esixible para non vernos arrastrados polo pensamento escravo e a subseguinte acción alienada que provoca?
Gonzalo Pérez López
Grupo Doxa de Filosofía
