NO REMATE do centenario do pasamento do poeta Eduardo Pondal (1835-1917) compren, quizais, algunhas reflexións dun lector distraído. Que pode traer Queixumes dos pinos (1886) ao público actual e posmoderno?
Para un lector despreocupado, a primeira lectura de Queixumes (conxunto de case noventa seccións poéticas) compón unha unidade de sentido. É o relato fragmentario da aventura dunha conciencia en movemento, que progresa a través de pasaxes e fulguracións. O protagonista é un bo bergantiñán, traballador que camiña tras do seu carro de táboas, en noite de luar, entregado a soños e meditacións. Actor da primeira e dúas últimas seccións, é o axente enunciador que circunvala un itinerario de apoderamento, de apropiación (non enseñoramento) de si e do outro. As seccións poéticas de Queixumes son estadías fuxidías en variadas figuras do irrepresentable que adquiren representación poética: persoas e sitios, sentimentos e animais (entre outros).
O bo bergantiñán, traballador dobregado que adoita calar e servir, está territorializado na sociedade tradicional, estamental e sen memoria, escrava dos labores da terra e o mar, sita nos marcos temporais da relixión católica e o espazo do poder caciquil. Nel prende un proceso de desterritorialización aguilloado por presaxios, vagas lembranzas, sonoridades ignotas, isto é, saudades de non sabe que. Visión tras visión, audición tras audición, reterritorialízase na memoria (dun pasado impreciso) e a espera (dun acaso porvir): conciencia de ser(mos) libre(s). Reterritorialización liberadora que deita luz gradual sobre si e os outros, no aquí e agora.
Devir-bardo, devir-guerreiro, devir-corvo, devir-andoriña, devir-mar, devir-muller, devir-fada, calla nos poemas pondalianos non como invitación a converterse en bardo, guerreiro, corvo... Mais ben, trátase, primeiro, de liberar os predicados ordinarios destas figuras para, de seguido, encarnar o acontecemento que aínda non son, mais xa foron, e, por último, contra-efectuar o que son no espazo-tempo da sociedade tradicional. O obxectivo poético: elaborar sentidos aínda descoñecidos. Eis a creación poética! A diferenza entre corvo e devir-corvo debúxase entre unha entidade atrapada nunha máquina social que opón salvaxe a doméstico, e un proceso molecular que racha esa construción. A diferenza entre bardo e devir-bardo establécese entre un suxeito preso na máquina literaria que opón popular a intemporal, e un proceso molecular que extrae fluxos e liñas de fuga do que foi e aínda non é. A diferenza entre guerreira e devir-guerreira trázase entre unha figura feminina recluída na máquina familiar que opón intimidade a publicidade, e unha feminidade liberada dos atributos patriarcais. O poemario enxerga un acontecemento de sentido que en 1886 aínda non é. Un feixe de suxestións que na escrita pondaliana revélase nas fortes tensións entre a linguaxe tradicional, cargada de androcentrismos, e a lingua poética, que enxeña un dispositivo deconstructor de significados establecidos.
Agora, o noso lector de ocasión accede, con sorpresa, a unha segunda lectura na que atinxe unha dimensión desapercibida: o aspecto coral, de canto xeral. En Queixumes, todo fala. Mellor, o todo do que é, fala. Elementos materiais (piñeiros, mares, ventos) son natureza falante. Nomes de lugares e persoas da comarca do Bergantiños producen unha lóxica con sentido. Sentires (saudades, turbacións) e transformacións (súbitos estados de conciencia) aportan unha ética do acontecemento, do que está en transo suceder, mais non chega a acontecer. Física, lóxica, ética, arranxan o espazo literario do que pode dicirse, ou non, na literatura galega de 1886. Diso que pode ler e comprender quen ten saudade do social. Desde o punto de vista político e relixioso mais, tamén, na formulación poética e recursos dispoñibles da lingua que está, nese intre, acordando alianzas e lealdades. Tamén deslealdades. O noso lector, sorteando prexuízos e estereotipos da lectura, entrégase ceibe, por fin, a deambular entre versos.
Na terceira abordaxe, o silencio rompe como un trebón. O lector, desleixado e desposuído de si, accede aos silencios que apreixan os poemas de Queixumes. O primeiro, o silencio de dentro. Do que o poeta procura nomear, logra e non logra. Un ronco fondo, discurso indirecto no que emerxen figuras do irrepresentable. Liñas de fuga que non se funden co nome que apuntan. Efectos dun "lirismo democrático" (en palabras de Maria Dovigo) feitura da crítica ao poder das tradicións. O segundo silencio ven de fóra. É o silenciamento do primeiro. Resultado dunha operación de forclusión cultural. Silencio supernumerario que, despois de máis de cen anos, segue a funcionar para non ler os poemas de novo. Para esquivar, outra vez, o que non se deixa dicir e resulta difícil pensar. O que alimenta a conciencia de ser libres e, xa que logo, saberse escravos. A razón pola que Pondal arranxa un percorrido exclusivamente persoal e radicalmente democrático de apoderamento da propia conciencia. Aberto a calquera lector individual. E dirixido a calquera sociedade galega que se queira liberada no seu tempo.
Por M. A. Martínez
Grupo Doxa de Filosofía
